Talkshow program with khimlal devkota

Sarokar 2013-06-04 On Kantipur TV

कम्युनिष्ट आन्दोलन नेपाली राजनीति र नया  शक्ति

१ पृष्ठभुमिः

यतिवेला नेपाली राजनीति निकै संकटवाट गुज्रिएको छ । राजनीतिमा संकट चुनौति र अवसर दुवै हुने गर्दछ । चुनौति सामना गर्न सके त्यसलाई अवसरमा वदल्न सकिन्छ । अवसरलाई चुम्न नसके त्यही चुनौति वनेर खडा भैदिन्छ । यही नै आजको यथार्थ हो । यसका साथ साथै नेपाली राजनीति संक्रमणको चरमोत्कर्षवाट पनि गुज्रिएको छ त्यसो त नेपाल पुरै संक्रमणै संक्रमणको देश भने पनि हुन्छ विगत साठी वर्षदेखि नै नेपालमा कुनै पनि निर्वाचित सरकार र संसदले पुरा अवधि काम गर्न पाएको छैन । त्यसै संक्रमणभित्रको पनि यो अवधि द्धन्दोत्तर मुलुकको संक्रमणवाट गुज्रिएकोछ । यसलाई बुद्धिमत्तापुर्ण तरिकावाट हल गर्न सकियो भने यसले देश जनताको हित र समाजको रुपान्तरण सवैकालागि उपयुक्त वातावरण वनाउने पक्का छ । यही संकटमोचनकालागि उपयुक्त उपायका रुपमा आएको नया शक्तिको वहसलाई आलोचकहरुका दृष्टिमा माक्र्सवाद विपरित वा पार्टीवाट वाहिरिने उपाय वा यस्तै लान्छना लगाईरहेका वखत नया शक्तिको वहस आखिर हो के भन्ने वारेमा पनि प्रकाश पार्न जरुरी ठानी संक्षेपमा यो कार्यपत्र तयार गरिएको छ । 

२ कम्युनिष्ट आन्दोलन र नेपालः

नेपालमा राणा शासनको विगविगी भैरहेका वखत संसारमा कम्युनिष्ट घोषणापत्र जारी हुदै सोही आधारमा सर्वहारा वर्गको मुक्तिका खातिर कम्युनिष्टपार्टी गठन हुने र कम्युनिष्ट पार्टीहरुले क्रान्तिकारी आन्दोलनको नेतृत्व गर्दै सत्ता कव्जा गर्ने अभियानको चलिरहेको पाईन्छ । यसै सन्दर्भमा सन् १८४७ मा जर्मनीमा लिग अफ जस्टको स्थापना गरी गुप्त रुपमा माक्र्स एैगेल्स सो संगठनको सदस्य वनीसकेका थिए । पछि ईग्ल्याण्डमा (ई १८४७ं १९५२) राजनीतिक संगठनका रुपमा कम्युनिष्ट लिग स्थापना गरियो । जुन पहिलो साता लण्डनमा भएको लिग हफ जष्टको महाधिवेशनमा उक्त संस्थाको नाम कम्युनिष्ट लिग राखियो । सवै मानिसहरु दाजुभाई भन्ने नाराका सटटामा विश्वका सवै मजदुरहरु एक हाऔ भन्ने नारा अघि सारयो । १८४७ को नोभेम्वरमा लण्डनमा भएको लिगको दोश्रो अधिवेशनवाट माक्र्स ऐगेल्सलाई कम्युनिष्ट पाटीृको साझा कार्यक्रम तयार पार्ने अभिभारा सुम्पियो । १८४८ मा कम्युनिष्ट घोषणापत्र प्रकाशमा आयो । १८७१ मा पेरिस कम्युन हुदै रुसमा १९१७मा अक्टोवर क्रान्ति सम्पन्न भयो ।

१९१९ को ४ मे आन्दोलनमा चिनियाहरुले सामन्तवाद साम्राज्यवादका विरुद्ध संगठित भै आन्दोलन छेडे जसमा चिनिया बुद्धिजिवीहरुले भाग लिए । १९२१ ज्ुालाई १ मा चिनीया कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना भयो ।

भारतमा पनि यसको प्रभाव परेरै छाडयो । कम्युनिष्ट अन्तराष्ट्रियको दाश्रो महाधिवेशनमा भारतीय कम्युनिष्ट एम।एन राय मेक्सिनको कम्युनिष्ट पार्टीका प्रतिनिधिका रुपमा र भारतीय क्रान्तिकारी संघको तर्फवाट एम पि टि आचार्यले भाग लिएका थिए । १९२०को अक्टोवर १७मा तासकन्दमा भारतीय कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना भएको थियो । १९२० मै स्थापित मंगोलियन पिपल्स रिभोलुशनरी पार्टी जसले १९२४ मै मंगोलियमा समाजवादी शासन स्थापना गरयो । १९४५ मा भियतनाम, १९४६मा उत्तरकोरिया १९४९मा चीन सत्ता हात पारे । 

पार्टी गठनका हिसावले भने मंगोलियन रिभोलुसनरी पार्टी र ईन्डोनेशिया कम्युनिष्ट पार्टी १९२१मा, भियतनामा वर्कर पार्टी र फिलिपिन्स कम्युनिष्ट पार्टी १९२२, कोरियन वर्कर्स पार्टी १९२५ मलेशियन कम्युनिष्ट पार्टी १९३१ सिलोन कम्युनिष्ट पार्टी १९४०, वर्मा कम्युनिष्ट पार्टी १९४३, कम्वोडिया कम्युनिष्ट पार्टी १९४५, नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी १९४९ मा स्थापना भएका थिए ।

प्रचण्ड गोर्खा पर्व को स्थापना को ६ वर्ष पछि प्रजा परिषद स्थावना भएको थियो । विक्रम सम्वत् १९९८ को फागुनमा सुर्यवहादुर भारद्धाजको सक्रियतामा नेपाल प्रजातन्त्र संघको स्थापना भयो जसमा पुष्पलाल श्रेष्ठ, शंभुराम श्रेष्ठ, प्रेमवाहादुर कंसाकार, गंगालाल हलवाई, र कामाक्षा देवी संलग्न थिए ।

विस.१९९९ मा अखिल नेपाल वर्ग महासभा को स्थापना गरी क्रान्तिकारी रचना र रक्तपात कमिटिको गठन गर्दै राणा विरोधी क्रान्ति थाल्ने योजना वनाउदै गणतन्त्र नेपाल जिन्दावादको नाराा लगायो । वि.सं.२००४ मा गंगालाल हलवाईको अगुवाईमा साम्यवादी संघ गठन भयो २००६ मा नेपाल क्म्युनिष्ट पार्टी गठनका वखत हलवाईलाई पनि मिसाउन खोज्दा विवाद भयो र उनले छुटटै नेपाल लाल कम्युनिष्ट पार्टी गठन गरे । २०१४ सालमा सम्पन्न दोश्रो महाधिवेशनमा लाल कम्युनिष्ट पार्टीले पर्यवेक्षकका रुपमा माणिकलाल श्रेष्ठ र रविन्द्र प्रसाद श्रेष्ठलाई पठायो पार्टी नै मिलाउने प्रस्ताव राख्दा गंगालाल ले अस्वीकार गरे र २०१७ साल पश्चात उक्त पार्टी नै समाप्त भयो । 

२००४ सालमा वनारसमा सम्पन्न नेपाली राष्ट्रिय कंग्रेसको सम्मेलनको वहुमतले डिल्लीरमण रेग्मीलाई अध्यक्षमा चुन्यो जेलमा रहेका विपि कोईराला र टंकप्रसाद आचार्य दुवैलाई पार्टी नेतृत्ववाट हटाईयो । तिन महिनापछि काठमाण्डौमा विपि जेलमुक्त भए र आफनो पद दावी गर्न थाले र पार्टी नै विभाजन भयो जस मुताविक उता कार्यकारी सचिव रहेका पुष्पलाल श्रेष्ठले नै वामपन्थी धारको नेतृत्व गर्दै रहे । 

२००५ कम्युनिष्ट घोषणा पत्र नेपालीमा छापियो २००६ भाद्र ३०(सेप्टेम्वर १५ १९४९ मा कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणा पत्र जारी भयो । पुष्पलाल निरञ्जन गोविन्द वैद्य,नरायणविलाश, नरवहादुर दुर्गादेवी पाच जना १५ सेप्टेम्वर १९४९। आश्विन ६ गते २००६ । २२ अप्रिल लेनिन जयन्ती र पार्टी स्थापना दिवस पाच जना हैन चार जना हो दुर्गादेवी हैन भन्ने विवाद चलि नै रहयो । 

३ विषय प्रवेशः

यसै सन्दर्भमा नेपाली राजनीतिमा विगत साठी वर्षदेखि तय भैआएका नीति नारा संगठन र शैलीकै आधारमा पार्टीहरुको निरन्तरताले आजका चुनौतिहरुको सामना गर्न सम्भव छ या साठी वर्षका अन्तरालमा परिस्थितिमा आधारभूत रुपमा परिवर्तन आएको छ । यो परिवर्तनलाई आत्मसात गर्दै माक्र्सवाद भनेको ठोस परिस्थितिको ठोस विश्लेषण हो भनेर मान्ने हो भने नेपाली समाजको ठोस विश्लेषणको आधारमा पार्टी नीति संगठन र शैलीलाई परिमार्जन गर्ने गरी नया शक्तिका रुपमा वदल्ने वा दुनिया वदल्ने धेय राख्ने पार्टी आफै वदलिन अस्वीकार गर्दै यथास्थितिमा रुमलिने भन्ने प्रश्न यतिवेला खडा भएको छ । निरन्तर परिवर्तित समाज अनुरुप आफुलाई वदल्न नसक्दा समाज र पार्टी संगठन वीच अन्तरविरोध पैदा हुनेछ सो अन्तरविरोधमा खरो उत्रन नसक्ने पार्टीको औचित्य समेत समाप्त हुनेछ । त्यसैले आजका मितिसम्म समाज परवर्तनमा योगदान गर्ने राजनैतिक दलहरु आफै परिवर्तित भै नया शक्तिका रुपमा रुपान्तरित हुन अनिवार्य छ ।

४ नया शक्तिको औचित्यः

साठी वर्षदेखि सामन्ती राजतन्त्रको अन्तकालागि संघर्ष गर्दै आएका राजनीतिक दलहरु निरन्तर एउटै अभियानमा रहे तर आज राजतन्त्रको अन्त र गणतन्त्रको स्थापना भएको छ । यसका साथै एकात्मक शासन संघीयतामा वदलिने प्रतिवद्धता आएकोछ । हिन्दुअधिराज्य धर्मनिरपेक्ष घोषित भएकोछ विविधतायुक्त समाज भैकन पनि एक जाति एक भाषा एक संस्कृतिको वाहुल्यतालाई तोडदै समावेशी लोकतन्त्र राज्यको नारा वनेको छ । विज्ञान र प्रविधिको विकासले सारा संसार एक गाउमा परिणत हुने अवस्थामा पुगेको छ । आजको साम्राज्यवादको स्वरुप वदलिएको छ आजको वदलिएको समाजमा प्रयोग हुने विकसित माक्र्सवाद चाहिएकोछ र आजको विकसित नेपाली समाजमा विद्यामान वर्गविश्लेषण गर्न जरुरी भएको छ । यस परिस्थितिमा पुराना शक्तिले आफुलाई वदलेर नया वनाउन जरुरी छ पुराना शक्तिले त्यसो गरेनन भने छुटटै नयाशक्ति पनि विकास गर्न अनिवार्य भएको छ । वुदागत रुपमा यसको औचित्य निम्नानुसार पुष्टि गर्न सकिन्छ । 

(क) यतिवेलाको नेपाली समाजको चरित्र फेरिएको छ ।

राजतन्त्रका ठाउमा गणतन्त्र, एकात्मकताका ठाउमा संघीयता, हिन्दु अधिराज्यका ठाउमा धर्म निरपेक्षता र एक भाषा एक धर्म, एक संस्कृति, एक जातिको हालिमुहाली को ठाउमा समावेशिता यतिवेलाको मुख्य नारा वनेको छ । यसरी नेपाली समाजको चरित्र आधारभूत रुपमा नै वदलिएको सन्दर्भमा नेपाली समाजमा राजनीति गर्नकालागि गठन गरिएका दलहरुमा पनि आधारभूत रुपमा परिवर्तन हुन जरुरी छ । राजतन्त्र,एकात्मक शासन प्रणाली असमावेशी र हिन्दु अधिकारज्य भएका वखत तिनको अन्तकालागि वनेका पार्टी ती पार्टीका राजनीति संगठन र कार्यशैलीमा आमुल परिवर्तन गर्न जरुरी भएको छ । पुराना विचार वोकेका पुराना संरचना वोकेका र पुराना कार्यशैली भएका पार्टीहरु जस्ताको तस्तै यतिवेला काम लाग्दैनन् । तिनमा समाजको परिवर्तन संगसंगै आमुल परिवर्तन हुन जरुरी छ ।

(ख) नेपाली समाजको वर्ग चरित्रमा परिवर्तन आएको छ ।

आजभन्दा साठी वर्ष अगाडिको नेपाली समाजको वर्ग चरित्र मुलत सामन्ती खालको थियो राजनैतिक अवस्था लगभग वन्द नै थियो अर्थतन्त्रको आधार कृषि र जीवन निर्वाहाको आधार भूमि थियो भने सामन्त र जोताहामा विभाजित समाज ज्याला र मजदुरीको पनि कुनै गुन्जायस नै थिएन । मुठिभर साम्नतहरुको हातमा शासन सत्ता थियो भने वहुसंख्यक किसान मजदुरहरु शासित अवस्थामा थिए । मध्यम वर्ग वौद्धिक वर्ग विचमा झुण्डिएको अवस्थामा थियो । जसलाई ढुलमुले शक्तिका रुपमा हेरिन्थ्यो र क्रान्तिकालागि काम नलाग्ने शत्तिःका रुपमा यसलाई चित्रित गरिन्थ्यो तर आज मुलत क्रान्तिकै पक्षमा रहने परिवर्तनकौ पक्षमा लडन चाहने मध्यम वर्ग आज समाजमा निर्णायक हैसियतमा पुगेको अवस्था छ । आज मध्यम वर्गको मन नजितिकन कुनै पनि अभियान संचालन गर्न पनि नसकिने र सम्पन्न गर्न पनि नसकिने अवस्थामा पुगेको अवस्था छ । तसर्थ यो वर्गको यथोचित सम्मान यतिवेलाको खाचो हो । 

(ग) साम्राज्यवादको चरित्रमा आएको फेरवदल भएको छ । 

आजभन्दा साठी वर्ष अघिको साम्राज्यवाद भुमिको विभाजन गर्ने आफनो वण्डा परेको जमिनमा प्रत्यक्ष रुपमा आधिपत्य जमाउने वा शासन गर्ने गर्दथे तर आज त्यो युगको अन्त भएको छ साम्राज्यवाद आज प्रत्यक्ष शासन गर्ने र भूमिको वितरण गर्ने वा वण्डा गर्ने अवस्थामा छैन । हिजो जस्तो अन्तर साम्राज्यवादी अन्तरविरोध पनि छैन । वरु आज त अन्तर साम्राज्यवादी समन्वयको कुरा छ । आपसमा भाग वण्डा गरेर वा साझेदारी गरेर विश्वमा आफनो अधिपत्य जमाउने तर भिन्न ढंगले जमाउने होडमा साम्राज्यवादी शत्तिःहरु लागेको अवस्था छ । यसरी साम्राज्यवादी चरित्रमा आएको परिवर्तनलाई नवुझेर पुरानै तरिकाले अघि वढन खोज्ने हो भने कम्युनिष्ट आन्दोलन नराम्ररी धरापमा पर्ने निश्चित छ ।

(घ) २१ औ शताव्दीको माक्र्सवाद विकास गर्न जरुरी छ ।

माक्र्सवाद मुलत १९औ शताव्दीको उपज हो । माक्र्सले सिद्धान्त प्रतिपादन गरे उनको जीवनकालमा पेरिस कम्युनको अभ्यास वाहेक अरु हुन पाएन पेरिस कम्युन पनि ७२ दिनभन्दा टिकेन त्यस पछि उनको जीवनकालमा नै माक्र्सवादको प्रयोग हुनै पाएन । लेनिनका पालामा रुसमा क््रान्ति भयो र माक्र्सवादको प्रयोग भयो । तर सोही कालमा चिनमा फेरि रुसको भन्दा भिन्न तरिकाले मात्रै माक्र्सवादको प्रयोग हुन पुग्यो । आज २१ ऋौ शताव्दी विज्ञान र प्रविधिको चरम विकासको युगले माक्र्सवादको विकासमा पनि सोही स्तरको माग गरेकोछ । हिजो माक्र्सवादको प्रतिपादन गरिरहदा संचारको माध्यम चिठी पत्र थियो तिन चार महिनाको अन्तरालमा संचारको आधाद प्रदान हुन्थ्यो आज सेकेण्ड भरमा लाखौ समाचारहरु आदान प्रदान हुने प्रविधिको विकास भएको छ । सुचना र संचारको क्षेत्रमा भएको विकासले समाज विकासको क्षेत्रमा पनि आधारभूत रुपमा नै विकास गरेको अवस्था छ । तदनुरुप नै पार्टी संगठन र विचारको विकास गर्न सकिएन भने समाज र विचार वीचको अन्तरविरोध काफी मात्रामा पैदा हुन्छ र समाज संगसंगै हिडन नसक्ने पार्टी संयन्त्रहरु आफै औचित्यहिन सावित हुने अवस्थामा आई पुग्दछन् ।

(ड) वैचारिक विकासको आवश्यकता र औचित्य

नवउदारवाद पुँजीवादको विकृत रुप हो जसले व्यक्ति वाहेक दुनियामा अर्को कसैको अस्तित्व स्वीकार गर्दैन । व्यक्तिका क्षमता प्रतिभा र सत्व नै दुनिया वदल्ने हतियार ठान्दछ र आजसम्म दुनियमा जे परिवर्तन भएको छ व्यक्तिका कारणले मात्रै संभव भएको भन्ने ठान्दछ । उसले समाजको अस्तित्व भूमिका सम्म पनि स्वीकार गर्दैन । कतिपय समजको हितकालागि व्यक्तिका हितहरु तिलान्जली दिन पर्ने कुरा पनि स्वीकार गर्दैन । अर्का तर्फ समाजवाद अर्को धारा हो जसले समाजको हित सामुहिक हितकालागि नै क्रन्ति संघर्ष र पार्टी संगठन संघर्ष सवै केन्द्रित गर्ने तर्क गर्छ तर व्यत्तिःका हित सत्व र स्वार्थमा त्यति ध्यान दिदैन । त्यसैले पुजिवादको विकृत रुप उदारवाद र नवउदारवाद कुनै दर्शन हैन व्यक्ति वाहेक समाजको अस्तित्व स्वीकार नगर्ने अभियानले समाजको हित त गदैन नै व्यक्तिको हित पनि गर्न समर्थ हुदैन अन्तत व्यक्तिमध्यका पनि उत्तम व्यत्तिःको हितमा नै सो सिमित हुने निश्चित छ त्यसैले आज पनि समाज विकासको वैज्ञानिक दर्शन समाजवाद नै हो तै पनि व्यक्तिका खास सतव र प्रतिभाहरु हुन्छन समाज विकासमा तिनको पनि केही खास कालखण्डमा भूमिका हुन्छ भन्ने कुरा स्वीकार गर्न नसक्दा तिनले असपलता भोग्न परेको यथार्थलाई आत्मसात गरी माक्र्सवादको परिकल्पना वैज्ञानिक समाजवादमा कमि रहेको यो तत्वको समवेशी पश्चात विकास हुने माक्र्सवाद आजको विकसित समाजको आवश्यकतालाई परिपुर्ति गर्न सक्षम हुनेछ । यसो गर्दा माक्र्सवाद छोडेर नया शक्ति हैन माक्र्सवादको विकास गरेर र माक्र्सवाद भित्रैको नया शक्तिको आवश्यकता र औचित्य स्वत पुष्टि हुनेछ । 

(च) नेपाली समाज पूजिवादी युगमा प्रवेशः

राजतन्त्रको अन्त संगै पुरानो सामन्तवादी युगको अन्त भएर औद्योगिक पुजिवादी युगको आरम्भ भएको छ । यसर्थ २००७ साल देखि आरम्भ भएको सामन्तवाद विरुद्धको लडाईले २०५२ सालवाट आरम्भ भएको जनयुद्ध हुदै जनआन्दोलन मधेश आन्दोलन समेतको कुलयोगमा गणतन्त्र प्राप्त गरिसक्दा पुजीवादी क्रान्ति मुलतः पुरा भएको छ अव आर्थिक क्रान्तिको थालनी संगै समाजवादी क्रान्तिको दिशामा अघि वढन जरुरी भएकोछ । 

नेपाल पुरानो सामन्ती युगको अन्त्य भएर दलाल र नोकरशाही युगमा प्रवेश गरेको छ । २००७ सालदेखि २०७१ सालसम्म आइपुग्दा नेपालले सामन्ती राज्य व्यवस्था, निरंकुश राजतन्त्रात्मक र एकात्मक राज्य व्यवस्थाको विरुद्धमा संघर्ष गर्दै आयो । २००७ सालदेखि नेपाली काँग्रेसले सुरु गरेको सं घर्ष, २०५० को दशकसम्म वामपन्थीहरुको शक्ति प्रभाव र उत्कर्ष, २०५२ पछि माओवादीको नेतृत्वमा सञ्चालन भएको सशस्त्र जनयुद्ध, मधेसी, जनजातिका क्षेत्रीय र जातीय संघर्ष, यी सबैको योगफलस्वरुप नेपाल र नेपाली जनताले सामन्तवादको अन्त्य गरेर पुँजीवादी युगमा प्रवेश गरेको समय हो । 

पुँजीवादी क्रान्ती सम्पन्न भईसकेपछि एउटा मौलिक पाटो रोज्न आवश्यक छ । अवको चुनौति भनेको राष्ट्रिय चरित्र सहितको पुजीको विकास गर्ने र उत्पादक शक्तिको विकास गरी उत्पादन सम्वन्धमा वदलाव ल्याउने नै हो जसले समाजवादी क्रान्तिको आधार तयार गर्न महत्वपुर्ण भुमिका खेल्दछ । 

(छ) निर्माणको आन्दोलनको खाचो छ ः

नेपाली राजनीति सधै आन्दोलनमा मात्रै केन्द्रित रहयो । पार्टीहरुको गठन राणा शासनको अन्तको धेयले भयो । राणा शासनको अन्त भयो फेरि राजतन्त्रले फणा तेर्साउन थाल्यो । राजतन्त्रको अन्तकालागि संघर्ष गर्ने कार्ययोजना नै दलहरुले आफनो धेय वनाए । पंचायत आयो पंचायतका विरुद्ध संघर्ष गर्दा गर्दै दलहरु अभ्यस्त भैसको पंचायत पनि गयो राजतन्त्र पनि गयो वहुदल पनि आयो गणतन्त्र पनि आयो तर तिनको संस्थागत विकास गर्ने कुरामा समस्या देखिएको छ । जन्मजात संघर्षमा वित्यो दलहरुको ध्यान अव निर्माणको योजनामा जुटन जरुरी थियो दलहरुको निर्माणकालागि अभ्यास पनि छैन अनुभव पनि छैन र करिव करिव योजना पनि छैन भने जस्तो भएको छ । निर्माणका कुरा गर्दा सुधारवादी भईने वा क्रान्तिकारी नभईने खतरा छ । क्रान्तिकारी भैरहन सधेभरी संघर्षका वन्दुकका मर्ने मार्नै रगत वगाउने र परिआए जंगल जाने कुरा गरिराख्न पर्ने अवस्था यतिवेला आईपरेको छ । तर अव युग निर्माणको चरणमा प्रवेश गरेको छ र निर्माण हामीले नै गर्ने हो भन्ने कुराको राम्रो प्रशिक्षण कार्यकर्ता पक्तिमा त छैन नै नेतृत्व पंक्तिमा पनि देखा पर्न सकेन । यो कमजोरीलाई हटाउन पनि खुलेर भन्न परेको छ यो निर्माण .को युग हो । 

२००७ सालदेखि २०६३ सालसम्मको आन्दोलन सामन्तवादको विरुद्धमा थियो । यसैले पनि त्यसबेलाका आन्दोलन विद्रोहात्मक र हिंसात्मक थिए । अब सामन्तवाद विरुद्धको लडाई पूरा भई नयाँ निमार्णको चरणमा मुलुक प्रवेश गरेको छ ।

नयाँ विचारले नयाँ उचाई अपेक्षा गर्दछ । राजनैतिक नेतृत्वले समाजलाई निरन्तर डो¥याइरहेको हुन्छ । नया विचार अनुसारको सङ्गठित शक्ति पनि नयाँ नै हुनुपर्दछ । पुरानो नेतृत्व, पुरानै मूल्य र मान्यताले नयाँ विचारलाई नेतृत्व दिन सक्दैन । नयँँ खाले सङ्गठित शक्तिबीच नयाँ राजनैतिक प्रक्रियालाई अगाडि बढाउन सकिँदैन । तसर्थ, अब नयाँ र रुपान्तरित पार्टीको निमार्ण अपरिहार्य भएको छ । 

नयाँ विचारलाई अगाडि बढाउन नयाँ ढङ्गको पार्टीको साथ–साथै नयाँ नेतृत्वको पनि आवश्यकता पर्दछ । र, यसले समग्रमा नयाँ समिकरणको माग गरेको छ । यसै तथ्यलाई मनन् गर्दै नयाँ आवश्यकतालाई राष्ट्रिय स्तरमा बोध गराउन राष्ट्रिय बहसको खाँचो पर्दछ । यो राष्ट्रिय बहसको मुख्य केन्द्र संविधानसभा हुनसक्दछ, साथै अन्य उपयुक्त आम सञ्चार र घर–गाउँ–टोल–छिमेकस्तरमा समेत यो बहसलाई लिएर जानु आवश्यक छ ।

पुँजीवादको विकास भनेको मूलतः उत्पादन शक्तिको विकास हो । पुँजीवादको आधारलाई विस्तार नगरेसम्म, उत्पादन र उत्पादकत्व नबढाएसम्म पुँजीवादबाट समाजवादमा रुपान्तरण कठिन छ । युरोपका कतिपय देशहरुमा समाजवादी चित्र देख्न सकिन्छ । राजनैतिक रुपमा पुँजीवादी संरचना भएपनि त्यहाँको सामाजिक सुरक्षा, शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी आदि क्षेत्रमा राज्यले जिम्मेवारी लिने हुँदा यो समाजवादी व्यवस्थातर्फ उन्मुख भएको भन्न सकिन्छ ।

५ नयाँ शक्तिको स्वरुप

२००७ सालदेखि २०६२,०६३ सम्मको आन्दोलनबाट नेपाल र नेपाली जनताले क्रमशः प्रजातन्त्रका प्रतिफलहरुलाई  प्राप्त गर्न सके । इतिहास साक्षी छ कि यसै अवधिमा पनि २०१७ को कु २०३७ सालको षडयन्त्रपूर्वक जिताइएको निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थाले नेपाली जनताको प्रजातान्त्रिक हक अधिकार लाई कुण्ठित ग¥यो । तथापि नेपालका लोकतन्त्रमा विश्वास गर्ने राजनैतिक दल, सचेत नागरिक समाज, सञ्चार जगत् र परिर्वतनका पक्षपोषक आम नेपाली जनताको अथक प्रयासले किस्तावन्दीमै भए तापनि हरेक आन्दोलनले सामन्ती संस्कारलाई क्रमशः कमजोर पार्दै लग्यो ।

सर्वहारा क्रान्तिको विचार र माक्र्सवाद–लेनीनवाद–माओवादी विचारको राजनैतिक दर्शनभित्र भिन्न भिन्न समयमा अनेक थरी जोड–र–कोण देखा परे । तर कुनै पनि “वाद”सँग आवद्ध राजनैतिक विचारधाराले नेपालको राजनैतिक परिदृश्यमा युगान्तकारी र क्रान्तिकारी परिर्वतन ल्याउन सकेन । हरेक आन्दोलन–विद्रोह–क्रान्ति या त सम्झौतामा टुङ्गिने या त यसले गन्तव्य लिन नसकेर विलय हुने अवस्थामा नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन लामो समयसम्म अल्मलिन पुग्यो।

लामो समयको चिन्तन र फुट परस्त कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई सशस्त्र विद्रोहको माध्यमद्वारा सामन्तवाद र साम्राज्यवाद विरुद्ध २०५२ साल फाल्गुण १ गतेदेखि नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी)को नामबाट गरिएको १० वर्षे जनयुद्ध नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एउटा सिर्जनात्मक प्रयोग भयो जसले नेपाली समाजको लोकतान्त्रिकरण आर्थिक सामाजिक रुपान्तरणकालागि अग्रणी भुमिका खेल्यो । यी आन्दोलन र विद्रोहले मुलुकलाई सामन्तवादबाट पु“जीवादतर्फ, धर्मसापेक्षताबाट निरपेक्षतातर्फ, राज्यको स्रोत र साधन र व्यवस्थामाथि एउटा वर्ग र तप्काको एकाधिकारबाट समावेशीतर्फ, एकात्मक राज्य व्यवस्थाबाट संघीयतातर्फ र निरंकुश राजतन्त्रबाट लोकतान्त्रिक गणतन्त्र तर्फ रुपान्तरण ग¥यो । 

यी युगान्तकारी परिवर्तनपश्चात् जनताले राजनैतिक दल र तिनका नेतृत्वबाट ठूलो अपेक्षा राखेको थियो । मुलुकमा लोकतन्त्र वहालीको ७ वर्ष व्यतित भइसक्दा पनि लोकतन्त्रको प्रतिफल सामान्य जनताले महसुस गर्नेगरी प्राप्त हुन सकेन । फलस्वरुप राजनैतिक, सामाजिक र आर्थिक रुपमा देहायका पक्षमा व्यापक असन्तुष्टी रहन गयो । 

राजनैतिक विश्रृखलता

प्रायः सबै ठूला दलहरुले मुलुकमा आएको परिवर्तनपश्चात् नेतृत्व तप्का र सामग्र दललाई नै परिवर्तनको हा“क र चुनौतिलाई सामना गर्न सक्नेगरी रुपान्तरण गर्नु पर्ने थियो । तर सबैखाले ठूला दलहरु पुरानै स्रोत, मूल्य र मान्यता र संरचनालाई निरन्तरता दिए जसले समयको बदलिंदो मागलाई पूरा गर्न सकेन । जनतालाई दिइएको आस्वाशन पूरा गर्न नसक्नु वा चुक्नु राजनैनिक दल र तिनका नेतृत्वको अर्काे ठूलो कमजोरी रह्यो । दलहरु आफ्नो आन्तरिक एकांकी राग मात्र जप्ने काम भयो, र फलस्वरुप दल र दलका नेताको जनताको विश्वसनीयता गुमाउन पुगे । समय सुहाउ“दो निर्वाचन प्रणालीमा सुधार आउन सकेन । समानुपातिकतर्फका सिटहरु अधिकांश राजनैतिक दललाई व्यापारको अर्को एउटा वस्तु बन्न पुग्यो । राजनैनिक ध्रुविकरण तिव्र हुन गयो । दलभित्र पनि विभिन्न गुट–उपगुटहरु सञ्चालन हुन थाले । भिन्न मतको कदर हुन छोड्यो । र दल र दलका नेताहरु वृहत राष्ट्रिय र दलको हितभन्दा पनि आफ्नो र आ–आफ्ना गुट–उपगुटका निहीत स्वार्थपूर्ति गर्ने काममा व्यस्त भए । मुलुकमा विद्यमान संक्रमणकाललाई छिटो अन्त्यगरी मुलुकलाई लोकतन्त्रिक संविधान दिन दल र दलका नेता चुके । फलस्वरुप राज्यको विश्वसनीयना (कतबतभ अचभमष्दष्ष्तिथ)मा ह्रास आयो र मुलुक वाह्यशक्तिमाथि अति निर्भर हुन पुग्यो । 

सामाजिक विश्रृखलता 

सामाजिक संरचना राजनैतिक उद्देश्यले अभिप्रेरित भई केही टाठा–बाठा वर्गको स्वार्थको लागि चरम खण्डीकरण भयो । सामाजिक मूल्य र मान्यता अपरिभाषित भए । राजनैतिक दलहरुभन्दा नागरिक समाज सामाजिक स्वार्थलाई परिभाषित गर्न निकै हौसियो र कतिपय पाश्चात्य मुलुकको लागि पनि स्वीकार्य नभएको मूल्य र मान्यताको पक्षमा सरकार दललाई सदैव दवावमा राखे । राष्ट्रिय चरित्रलाई अन्तरराष्ट्रियकरण गर्न खोजियो र फलस्वरुप मौलिकतामा ह्रास आउन थाल्यो । राष्ट्रिय स्वार्थलाई एउटा निहीत वर्गको स्वार्थसंग गा“सेर हेर्ने प्रवृत्तिको विकास हुन थाल्यो । आवाज र जवाफदेहिताबीच ठूलो खाडल देखा प¥यो । 

आर्थिक विश्रृखलता 

मुलुकको मूल राष्ट्रि«य आर्थिक एजेन्डा नै अपरिभाषित भयो । व्यवस्थापिका संसदमा पूरा बजेट आउन सकेन । अध्यादेशमार्फत् सरकारी भवनको एउटा बन्द हलमा बजेट वाचन गर्ने काम भयो । यो सातवर्षको बीचमा मुलुकको सरदर आर्थिक वृद्धि ४ ५ हाराहारीमा रह्यो । मुलुकभित्र आर्थिक गतिविधि सम्पन्न हुन सकेनन् । आन्तरिक र वाह्य लगानी भित्रिने वातावरण बन्न सकेन, फलस्वरुप युवा पुस्ता विदेश पलायनतर्फ लाग्यो भने मुलुक रेमिट्यान्समा निर्भर हुन थाल्यो । आर्थिक स्रोतहरुको विकेन्द्रीकरण हुन सकेन । केन्द्रले नै स्रोतको विनियोजन गर्न थाल्यो । फलस्वरुप मुलुकको सन्तुलित विकासमा टेवा पुग्न सकेन र जनतामा चरम नैराश्य उत्पन्न भयो । 

यी विश्रृखलताले मुलुक अस्थीर रहन गयो । जनता राजनैतिक दल र तिनका नेतासंग निराश छन् र अधैर्य भएका छन् । यस्तो विषम परिस्थितिमा लोकतन्त्रका उपलब्धिलाई जगेर्ना गर्दै मुलुकको आर्थिक–सामाजिक रुपान्तरण गर्ने चुनौति सिर्जना भएको छ ।

६   राजनैतिक दल नै परिवर्तनका संवाहक

राजनैतिक दलको विकल्प छैन । तसर्थ परिवर्तनका संवाहक भनेको राजनीतिक दल र तिनका नेता एवं नेतृत्व वर्ग नै हो । राजनैतिक दलले आफूलाई पूर्ण रुपमा रुपान्तरण गर्नु अपरिहार्य भइसकेको छ । रुपान्तरण हुन नसके डाइनोसर लोप भएजस्तै अरुपान्तरित दल र तिनका नेता लोप भएर जाने निश्ति छ । दल र तिनका नेतृत्व वर्गको रुपान्तरणको लागि नागरिक समाज, सचेत एवं प्रवुद्ध वर्ग, आम सञ्चार जगत र सर्वसाधारण सबैको सक्रिय सहयोगको आवश्यकता वोध भएको छ । यो रुपान्तरणले मुलुकमा नया शक्तिको अभ्युदय हुनेछ जसले देखापरेका राजनैतिक–सामाजिक–आर्थिक विश्रृ◊लतालाई चिर्दै नया नेपाल र समुन्नत नेपाल निर्माण गर्नेछ । 

७ अन्ततःनया शक्ति

नया राजनैतिक शक्ति निर्माण हुनुभन्दा पहिले विचारमा एकरुपता आउनु आवश्यक छ । पुरानो संसदवादी पार्टी काग्रेसले ००७ सालदेखि नै पु“जीवादी नितिको अगुवाई गर्दै आयो । नवउदारवादी विचारको पक्षपोषण गर्दै आयो । 

वामपन्थी कित्तामा वैचारिक रुपमा ठूलो वहस चल्दै आएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलन, रुस वा चीनको नितिको विषयमा पर्याप्त विचार विमर्श भएका छन् । २००६ सालमा स्थापना भएको कम्युनिस्ट पार्टीमा धेरै चिरा परेको छ । एमालेको वैचारिक धार माक्र्सवादी–लेनिनवादी विचारलाई नाममा मात्र केन्द्रित गरी विचारहीन हुन पुगेको छ भने अर्को धार यान्त्रिक रुपमा व्याख्या–विश्लेषण गरी समयानुकूल परिमार्जन गरेर अगाडि बढ्न सककेको विन्दूमा छ । 

तसर्थ, समाजवादी सत्ता क्रमशः ढल्दै जानुका पछाडि के तत्वले काम गरेकोछ भन्ने कुराको अनुसन्धान गर्दै प्राप्त निष्कर्षहरुलाई समावेश गर्दै यति नै वेला देखिएको व्यक्तिका प्रतिभा क्षमतालाई समाजवाद निर्माणमा प्रयोग गर्न नसक्ने पक्षलाई समावेश गर्दै माक्र्सवादले परिकल्पना गरेको वैज्ञानिक समाजवादको थप विकास गरेर नै  वैचारिक हिसावले एउटा नया र सम्मुन्नत विचार निर्माण गर्ने र त्यही नया विचार वोक्न लायक र सक्षम संगठन सहितको  नया शक्तिको निर्माण आजको ऐतिहासिक आवश्यकता हो । 

पार्टी पुननिर्माणको प्रश्नमा विचार दर्शन र राजनीतिः

राजनैतिक पार्टीको आधारभूत मान्यता भनेकै विचार दर्शन र राजनीति नै हो । कम्युनिष्ट पार्टीकालागि माक्र्सवाद नै मुख्य हो र माक्र्सवादको सारतत्व भने कै द्धन्दात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवाद हो । दुनियालाई वुझने र वदल्ने मुख्यत वदलने मान्यता नै माक्र्सवादको सार हो । यो दर्शन र यसैका आधारमा तयार भएको वैज्ञानिक र भौतिकवादी विश्व दृष्टिकोण र यिनै विषयलाई समेटने माक्र्सवादी मान्यता यतिवेलाका आधारभूत विषय हुन् । तिव्रतामा विकास भैरहेको नेपाली समाजको अन्तरविरोधको पहिचान गनेै र सोको समाधान पनि गर्ने आजको २१ औ शताव्दीको दाश्रो दशकको माक्र्सवाद नै आजको विचार दर्शन र राजनीति हो । माक्र्सवादलाई गतिशिलतामा वुझने र सोको आधारभुत मान्यताको रक्षा गर्दै सिर्जनशिल प्रयोगका माध्यमवाट विकास गर्न हिम्मत यतिवेलाको सच्चा माक्र्सवादी हुने हो । नाम मालेमावादको राख्ने र गित त्यसकै गाउने तर मालेमावादलाई गिता वा कुरान वा वाईवल सरी धर्मशास्त्रका रुपमा ग्रहण गर्ने वा वस्तुगत परिस्थितका आधारमा हैन आफनो फाईदा वा वेफाईदामा प्रयोग गर्ने तरिकाले सह िकम्युनिष्ट पनि भईदैन र सही कम्युनिष्ट पाटी संचालन गर्न पनि सकिदैन । यो नै आजको चुनौति हो । 

आजको माक्र्सवादः

माक्र्सवादको प्रतिपादन कम्युनिष्ट घोषणापत्रको प्रकाशन संगै भयो तर माक्र्सकै पालामा भने यसको प्रयोग कुनै पनि देशमा हुन सकेत । लेनिनका पालामा माक्र्सवादका आधारभूत प्रस्थापनाका आधारमा लेनिनवादी युगको सन्दर्भमा विचारको विकास गर्दै रुसमा क्र्रान्ति सम्पन्न भयो । त्यसै गरी माओका पालामा फेरि माक्र्सवाद र लेनिनवादका आधारभूत प्रस्थापनाका आधारमा चिनिया क्रान्ति सम्पन्न भयो र यसैलाई माओवाद भनियो । चिनिया क्रान्ति पश्चात संसारभर समाजवादी सत्ता ढले नया क्रान्ति भने सम्पन्न हुन सकेनन क्रान्तिको अन्तिम चरणमा पुगेका क्रान्तिहरु प्नि पराजित हुन पुगे । नेपालको सन्दर्भमा पनि यदि पेरु वा मलाया फिलिपिन्स वर्मा लगायतका कम्युनिष्ट पार्टीहरुले झै एकोहोरो लडेको लडै मात्रै गरेको भए नेपालको हालत पनि त्यो भन्दा खराव हुने निश्चित थियो त्यसैले त्यो अवस्थावाट वचाउदै क्रान्तिका केही चरण र घुम्ती र मोडहरुलाई अवलम्वन गदैै उपरी संरचनामा क्रान्ति सम्पन्न गर्ने गरी गणतन्त्र संघीयता धर्मनिरपेक्षता र समावेशी लोकतन्त्र जस्ता उपलव्ध्ीहरु हासिल भएका छन् तिनलाई संस्थागत गर्न भने नया संविधान निर्माण गर्न जरुरी छ । यस चरण सम्म आई पुग्दा माक्र्सवादको मान्यता एकपार्टी प्रणाली नै हो माओका पालामा आउदा वहुदल तर सहयोगीका रुपमा रहने शर्तमा अवल्म्वन गरियो भने नेपाली सन्दर्भमा प्रतिस्पर्धात्मक वहुदलिय व् प्रणाली नै आत्मसा तगर्न पुगियो । यसकारण आजको विज्ञान र प्रविधिको विकास भएको मानिसको चेतना अत्यधिक मात्रामा विकसित भएको र साधन श्रोतको विकास भएको यो घडीमा समाज विज्ञानका रुपमा रहेको माक्र्सवाद यथावत रहने र यथावत अवस्थामा लागु हुने प्रश्न रहदैन तसर्थ विकसित सन्दर्भमा माक्र्सवादको विकास र प्रयोगको प्रश्न प्रधान प्रश्न हो यतिवेला त्यसैले माक्र्सवादलाई धर्मशास्त्रका रुपमा हैन गतिशिल समाज विज्ञानका रुपमा ग्रहण गर्ने र समाजको गति संगै माक्र्सवादको पनि विकास गर्ने कार्यभार माक्र्सवादीहरुले पुरा गर्नै पर्दछ । यसका लागि द्धन्दात्मक तगा ऐतिहासिक भौतिकवादी मान्यता भित्रै रहे समाजको गतिलाई ग्रहण गर्ने र माक्र्सवादी मान्यताका आधारमा अन्तर विरोधहरुको पहिचान गर्ने र तिनको व्यवस्थित परिचालन गर्ने काम गर्न जरुरी छ यही स्तरमा पार्टी संगठनको सवालमा अन्तरसंघर्षको संचालन देखि जनवादी केन्द्रियतासम्ममा आजको सन्दर्भमा विकास गर्न जरुरी छ हिजोको मान्यता आज खष्ण्डित भैसकेको छ । हिजोको मान्यता अधुरो अपुरो वन्न गैसकेको छ । यसको हेक्का माक्र्सवादीहरुले गर्न जरुरी छ ।

आजको समाजः

हिजो समाजको विश्लेषण गर्दा समाज वर्ग विभाजित छ । उत्पिडकहरु अल्पमतमा छन् भारी वहुमतमा उत्पिडितहरुको अवस्था छ विचमा वुद्धिजीवीहरु छन् उनीहरु अवसरवादी हुन्छन् र क्रान्तिमा का लाग्दैनन र क्रान्तिकालागि भरपर्दौ शक्ति हैन भन्ने परिभाषा आज पुरानो भएको छ । समाजको विकास तिव्रतामा भएको छ वर्गहरुको अवस्थामा वदलाव आएको छ वर्गहरुका स्वार्थमा पनि परिवर्तन आएको छ नेपाली समाजको कुरा गर्दा समाज विज्ञान र प्रविधिको विकासले भिन्न ढंगले विकास भएको छ । सुचना र प्रविधिको विकासले संसारसंग जोडिएको छ । सर्वहारा वर्गको खोज ीगर्न पर्ने अवस्था र मध्यम वर्ग निर्णायक हुने अवस्थामा र संभ्रान्त वर्ग हिजोको जस्तो सामन्ती अवस्था र चरणमा नरहेको र केही खस्केको अवस्था आजको यथार्थ हो । सामन्ती अवस्थावाट पुजिवाद तर्फ पाईला चालेको नेपाली समाज र यो समाजमा रहेका सर्वहारावर्ग विस्तारै मध्यम वर्ग तर्फ उकालो लाग्दै गरेको अवस्था मध्यम वर्ग अपत्यारिलो हैन परिवर्तनकालागि भरपर्दो र निर्णायक स्थितिमा पुगेको अवस्था र संभ्रान्त वर्गको स्थिति खस्केको अवस्था आजको अवस्था हो यस्तो अवस्थामा आजको वास्तविकतासंग मेल खाने वर्ग विश्लेषण गर्न जरुरी छ । 

आजको साम्राज्यवादः 

हिजो साम्राज्यवाद अपसी खिचातानीमा तिव्रतामा थिए । अन्तरसाम्राज्यवादी अन्तरविरोधका कारणले कहिले विश्वयुद्ध भए कहिले क्रान्तिहरु भए विश्वयुद्धको र अन्तरसाम्राज्यवादी अन्तरविरोधको यो अवस्थाकै वीचवाट जनवादी क्रान्तिकारी आन्दोलनहरु सफल भएका पनि हुन । तर आज त्यो अवस्था छैन । साम्राज्यवाद अन्तरविरोधहरु थति राख्दै वहुराष्ट्रिय कम्पनीहरु मर्फन आफनो राजनीति साझेदारीमा संचालन गरिराखेका छन् । सामज्यवादमा आएको यतिठुलो परिवर्तन पश्चात पनि हामी आफनो रणनीति र कार्यनीतिहरुमा परिवर्तन गर्न नसक्ने हो भने क्रान्तिकारी आन्दोलनहरु ऋसफल हुने र धरापमा पर्ने पक्का छ । त्यसैले आजको साम्राज्यवादको परिवेशमा पार्टीका रणनीति र कार्यनीतिको निर्माण गनं जरुरी भएको छ ।

आजको विचार ः

उपरोक्त विश्लेषणका आधारमा आजको समाजलाई नेतृत वगर्ने आजका समस्याहरुको समाधान गर्ने र आजको आवश्यकतालाई परिपुर्ति गर्ने विचारको विकास आजको खाचो हो । समाज विज्ञानको पछिल्लो विकास र आजसम्म कसैले च’शनौति दिन नसकेको विचार माक्र्सवाद नै हो तर सुचना र प्रविधिकोक्षेत्रमा विकास नै नभएको अवस्थामा प्रतिपादन भएको सो विचार आजको विकासको सन्दर्भमा पछि परेको छ तर यसको विकासको खाचो जरुरी छ । विकसित विचारको जगमा वन्ने पार्टी संगठन र सो पार्टी संगठनले हाकने आन्दोलनको पर्खाइएमा नेपाली समाज छ । यसो गर्दा व्यक्तिगत स्वतन्त्रता नै दुनियाको सर्वोत्कृष्ट दर्शन हो भन्ने पुजिवादी विचार साम्राज्यवाद हुदै नव उदारवादमा परिणत भयो र समाजलाई समेटन नसक्दा तयो पुर्णत असफ भयो भने समाजवाद व्यक्तिका सत्व र निजत्व र क्षमता र प्रतिभालाई आत्मसा तगर्न नसक्दा पुर्णत सफल हुन सकेन । यस्तो अवस्थामा समाजवादको विकासको सन्दर्भमा पुजिवादका खास खास तत्वहरुको समायोजन आजको खाचो हो यसो गरेर मात्रै माक्र्सवादको विकास गर्न सकिन्छ । माक्र्सवादको विकसित विचार सहितको पार्टी संगठन आजको आवश्यकता हो ।

निष्कर्षः 

पार्टी पुननिर्माणको आजको अभियानमा मुख्यत विचार हो विचारमा पुननिर्माण गर्न नसकेसम्म पार्टी संगठनमा सामन्य हेरफेर गर्ने कुराले आजको अवश्यकता पुरा गर्न पनि सकदैन । आजको आवश्यकता पुरा गर्न नसक्ने पार्टी संगठनको आवश्यकतामाथि पनि प्रश्न उठने गर्दछ । त्यसैले पार्टी पुननिर्माण गर्ने कामको आरम्भ माक्र्सवादको विकास गदैै वैचारिक पुननिर्माणवाट थालनी गर्न जरुरी छ । विचारको विकासको कुरा गर्दा गैरमाक्र्सवादीको आरोप लगाउने विचारको वहसवाट भाग्ने विचारको वहसको कुरा गर्नासाथ वहसलाई पार्टी फुटायन खोजेको आरोप लगाउने वा माक्र्सवादवाटै भाग्न खोजैको आरोप लगाउने प्रवृत्तिले माक्र्सवादको विकास त गदैन नै पार्टी पुननिर्माण त झन गर्दैन भैरहेको पार्टी संगठनलाई पनि विघटन हुनवाट जोगाउन पनि सक्ने छैन । विचारको विकासको कुरा गर्दा वा विचारको विकास गर्दा विग्रीन्छ कि भन्ने डरले माकर्सवादलाई धर्मशास्त्रका रुपमा समाती राख्ने यान्त्रिकता र जडतावाट मुक्त गर्दै सिर्जनशिलताको आलोकमा माक्र्सवादको रक्षा प्रयोग र विकास आजको आवश्यकता हो यो आवश्यकता पुरा गरे पछि मात्रै पार्टी पुननिर्माणको अभियानको औचित्य सावित हुनेछ । 

पार्टी पुननिर्माणको प्रसंगमा 

पार्टी प्रवेश र वहिर्गमन वारे

खिमलाल देवकोटा

पार्टी लगभग विघटनको अवस्थामा पुगेको कुरा संविधानसभाको निर्वाचनको लगत्तै वसेको केन्द्रिय समितिमा प्रस्तुत तथा सर्वसम्मतिले पारित दस्तावेज आफैले वोल्दछ भने राष्ट्रिय सम्मेलनले यदि पार्टी पुननिर्माण गर्न सकिएन भने यो पार्टीलाई आफै विघटन वा विसर्जन हुन कसैले रोक्न सक्दैन भन्ने दस्तावेज पनि सो मर्म सम्ममा कसैको विमति रहेको हैन । अव रह्यो पार्टी पुननिर्माण त गर्ने तर कसरी गर्ने यसको विधि र प्रकृया के हुने भन्ने वारेमा भने गंभिर वहस भएको छ । उकाथरी वसह आजकै निरन्तरतामा केही तरिका मात्रै वदले हुन्छ भन्ने तर्फ मोडिएको छ भने अर्काथरीको मतमा पुरै पुननिर्माणको प्रकृया नै अवलम्वन गर्न जरुरी छ भन्ने तर्फ मोडिएको छ । थोर वहुत टालटुल गर्ने तर्कलाई यथास्थितिवादीको आरोप लागेको छ भने पुरै वदल्ने तर्क गर्नेहरुलाई पार्टी विघटन गर्न लागेको आरोप लागेको छ तर व्यवस्थित वहस भने विल्कुल भएको छैन । तर खाचो आमुल परिवर्तन कै हो टालटुले सुधारले केही हुने वाला छैन भन्ने कुरामा विमति जनाउने आधार छैन । 

यस तर्कलाई पुष्टि गर्नकालागि माओवादी यो हालतमा किन आयो भन्ने कुराको तथ्य वुझन र वुझाउन पनि जरुरी छ तर्कले चिउरा भिज्दैन तथ्यलाई नकार्न सकिन्न भने झै माओवादीको अवस्था अरु पार्टीसंगको तुलनामा के रहयो एक पटक आकलन गर्न जरुरी छ । जसलाई निम्न तालिकाले प्रष्ट पार्ने छ ।  

chart

पार्टी विधानः

माथिको तालिकाका आधारमा विश्लेषण गर्ने हो भने के निष्कर्षमा पुग्न सकिएला भने माओवादी पार्टी विधिले हैन नीतिले चल्ने पार्टी हो । नीति स्पष्ट हुदासम्म माओवादी पार्टीको विधान भए पनि नभए पनि विधान माने पनि नमाने पनि नीति भित्र रहदासम्म सो पार्टीमा समस्या पनि आएन पार्टीले असफलता भोग्न पनि परेन जव नीतिमा अस्पष्टता हात लाग्यो त्यतिवेला विधिको जरुरत परयो त्यतिवेला विधान स्पष्ट थिएन विधानको पालना कडाईकासाथ थिएन विधान आफैमा विधानमा समाधान खोज्ने प्रचलन पनि थिएन वरु विधान अनुकुल पार्टी हिडाउने कुरा भन्दा विधानलाई आफु अनुकुल संशोधन गर्ने जतिवेला चाहियो त्यतिवेलै संशोधन गर्ने संशोधन गर्न अनुकुल मिलेन भने पनि विधान विपरित नै भए पनि आफना स्वार्थहरु पुरा गर्ने सोच नेतृत्वमा नै रहयो अझ वढी मुल नेतृत्वमा रहयो यसकारण पार्टी संकटमा परेको हो । पार्टी यो हालतमा आईपुग्नुका पछाडि समय वस्तुगत परिस्थिति भन्दा पार्टीको आन्तरिक पक्ष नै जिम्मेवार हो भन्ने निष्कर्षमा पुगिन्छ । यदि वस्तुगत परिस्थिति नै यस्तो भएको भए अरु पार्टीहरु पनि त पुग्न पर्ने थियो भन्ने तर्क स्वत आउछ । अरु पार्टीहरु यो हालतमा पुगेनन किन भने कमसेकम उनीहरुको विधान स्पष्ट थियो विधान अनुकुल पार्टी चलाउने संस्कार थियो र विधानको पालनामा कडाई थियो उलंघन भएमा कारवाही गर्ने प्रचलन पनि थियो ।

पार्टी प्रवेशः

पार्टी प्रवेशको शर्त कम्तीमा सो संगठनको उद्देश्यप्रति प्रतिवद्ध हुने हो र सो प्रतिवद्धतामा कमि आएमा वा सोको उलंघन भएमा कारवाहीको भोग्न तयार रहने कुरा पनि आधारभूत विषय नै हो । यो व्यवस्था कुनै पनि राजनैतिक पार्टीकालागि त महत्वपुर्ण हुदै हो सामान्य गैरसरकारी संस्थाकालागि पनि आधारभूत विषय नै हो । यो व्यवस्था सवै पार्टीले विधानमा व्यवस्था गरेका छन् सोको पालना नेतृत्वले आफुले पालना गरेको छ र अरुलाई पालना गर्न प्रेरित गरेको छ र उलंघन भएमा कारवाही पनि गरेको छ । माओवादी यहि नेर चुकेको छ । विधान प्रष्ट नभएको कुरा भए पनि पालना नभएको कुरा र पालना नभएमा कारवाही पनि नभएको कुरा माओवादी पार्टीमा आजका मितिसम्म छैन । पार्टी प्रवेश र वहिर्गमन नेताको स्वेच्छामा निर्भर रहयो । पार्टी प्रवेशकालागि अरु पार्टीहरुले उल्लेख गरेको शर्तहरु माओवादी पार्टीकालागि आवश्यक रहेन । कुनै प्रतिकृयावादी यथास्थितिवादी भनेर किटान गरिएको पार्टीको नेता एका एक उतापटिट सदस्याता कायमै राखेर पनि यताको सदस्यता लिने र सदस्य मात्रै हैन नेता नै पनि भैहाल्ने माओवादीको चलन नै वन्यो । वाटोमा हिडदा हिडदै सदस्यता दिने केन्द्रिय समितिमा मनोनयन गर्ने र नेता नै वनाईदिने प्रचलन नजिर सरहनै स्थापित वनन पुग्यो । जसले पार्टी विघटनको यो संघारमा ल्याई पुरायो अझै पनि सचेत ढंगले विसर्जन नै हुन लागेको यो पार्टी विघटन गरेर पुननिर्माण गर्ने साहस नगर्ने हो भने यही विघटन र विसर्जनको वहस पनि गर्न नपाईनेअवस्थामा पुगिने खतरा छ । माओवादी पार्टीको सदस्य हुन केवल कम्युनिजम प्रति आस्था र प्रतिवद्धता भए पुग्यो नेपाल नागरिक हुन पनि परेन उमेर पुगेको हुन पनि परेन परिक्षणकाल वा भातृसंगठनमा निश्चित अवधि काम गरेको हुन पनि परेन खाली नेतृत्वको मन परे वा नपरेको आधारमा छानिएको पद र हैसियत प्राप्त हुने पाडे पजनी शैलीको पार्टी संचालन पद्दतिले यो पार्टीको हालत यहा पुरयाएको हो भन्ने कुरामा पहिलो स्वीकारोक्ति पछि मात्रै पार्टी पुननिर्माणको अभियान संचालन गर्न सकिन्छ । 

पार्टीवाट वहिर्गमनः

पार्टीमा एक पटक प्रवेश गरे पछि कहिल्यै निष्काशन हुन नपर्ने एक पटक माथिल्लो पदमा पुगे पछि तल झर्नै नहुने र एक पटक नेता भए पछि कार्यकर्ता हुनै नहुने आदतको विकास कम्युनिष्ट आन्दोलनमा र कम्युनिष्ट ईतिहासमा पनि कहिल्यै थिएन नेताहरुलाई कारवाही पनि हुने तल माथि पनि हुने जिम्मेवारीको हेर फेर पनि हुने खास घटनाक्रमहरुको सफलता र असफलताको जिम्मेवारी पनि लिने जस र अवजस दण्ड र पुरस्कार सवैको व्यवस्था पनि हुने यस आलको परम्परा नै हो तर माओवादी आन्दोलनका वखत चुनवाड वैठकको परिघटनालाई अपवाद मान्ने हो भने कहिल्यै रहेन । पार्टीवाट वहिर्गमन पनि वैचारिक वहसमा विवादमा भयो अनुशासनका मामलामा भएन । विचारमा विमति नराखे पछि आचरण र व्यवहार जे गरे पनि हुने भो यस्तो परम्परा पो वस्यो माओवादी आन्दोलन भित्र त्यसकारण माओवादी पार्टी विघटनको संघारमा पुग्यो । यो सत्य र तथ्यलाई आत्मसात गरेर मात्रै पार्टी पुननिर्माण गर्न सकिन्छ । 

नीति निार्माणमा विश्रृखलताः

माओवादी आन्दोलनको पनि ईतिहास लगभग दुई दशक पुग्यो कम्युनिष्ट आन्दोलनको ईतिहास त पुगनपुग सात दशक पुग्न आटेको छ । आजसम्म पनि कम्युनिष्ट आन्दोलनमा पहिलो पुस्ताका नेताहरुको पनि अभाव छैन । माओवादी आन्दोलनको त जन्मदाताहरु नै कृयाशिल छन् । यस्तो अवस्थामा माओवादी पार्टीको सर्वोच्च नेतृत्वमा कतिपय मानिसहरु एक दशक मात्रै पार गरेका व्यक्तिहरु छन् । त्यस्ता व्यक्तिहरु छन् मात्रै हैन त्यस्तै व्यक्तिहरु यो वा त्यो वाहाना र सौदावाजीमा नेता वनेर निर्णयक वनेका छन् । खास खास नीति पत्र तयार गर्ने पनि जिम्मा तिनैले पाउछन कि घुर्की लाएरै लिन्छन् त्यो पनि थाहा छैन आधिकारिक केन्द्रिय समितिमा त्यस्तो छलmल हुदैन पछि सर्कुलर मार्फत थाहा पाईन्छ । यो हो नीति निर्माणमा देखिएको विश्रृखलता जो माओवादी पार्टीमा निकै पहिलादेखि नै हावी थियो अधिले त्यो चरमोत्कर्षमा छ जसले पार्टीलाई विघटनको संघारमा नै पुरयायो । यस्ता विश्रृखलतावाट मुत्तल गर्न पनि पार्टी पुननिर्माणको अभियान छेडन जरुरी छ । 

अन्तमा

पार्टी या त विसर्जन या त विघटन या त पुननिर्माणको पखाईमा छ । पुननिर्माण हुन नसके विघटन वा विसर्जन त भोलि नै हुने वाला छ । विघटन र विसर्जनलाई रोक्ने हो भने योजनावद्ध ढंगले पार्टी पुननिर्माणको अभियान थालनी गर्न ढिला गर्न हुदैन । यो अभियानको थालनी गर्दा हिजो के कर्मका कारणले पार्टी यहा पुगेको हो र के कुरा दोहोरयाउन हुदैन र के कुरा सच्याउन पर्छ भन्ने कुरामा विवाद हुन हुदैन । हिजो के कारणले पार्टी यो हालतमा आईपुग्यो त्यो प्रवृत्तिसंग सम्वन्ध विच्छेद गर्न नसक्ने हो भने पार्टी पुननिर्माण केवल गफ गर्ने विषय वन्ने छ । तर हिजोको नकारहरुको पहिचान गर्ने र तिनलाई नदोहोरयाउने प्रतिवद्धता व्यक्त गर्ने हो र प्रतिवद्धता अनुसार कै व्यवहार गर्ने हो भने पार्टी पुननिर्माण संभव मात्रै हैन आवश्यक पनि छ । यो अनिवार्यतालाइृ आत्मसा तगर्दै पार्टी सदस्यता पार्टी प्रवेश र वहिर्गमनको अन्तराष्ट्रिय कम्युनिष्ट आन्दोलनको अनुभव र देशै भित्रका कम्युनिष्ट तथा गैर कम्युनिष्टहरुको पनि शिक्षालाई ध्यानमा राखी विधिको विकास गर्ने र विधिका आधारमा चल्ने आदत वसाल्न जरुरी छ ।

नया शक्तिको खाचो वारेको वहस

एमाओवादी अध्यक्ष प्रचण्डले पार्टी केन्द्रिय समितिमा पार्टी पुनर्निर्माणको आवश्यकता वारेको दस्तावेज पेश गरी पारित भै सोही प्रकृयालाई थप टेवा पुरयाउने सन्दर्भमा गत हप्ता एनेकपा(माओवादी)का वरिष्ठ नेता डा बाबुराम भटटराईले नया शक्तिको खाचो मार्फत नया विचार सार्वजनिक गरे पछि नेपाली राजनीतिक वृत्तमा वहसको थालनी भएको छ । के आयो भन्ने भन्दा पनि कसले ल्यायो भन्ने कुराले अलि वढी प्राथमिकता पाउने गरेको नेपाली समाजमा यो विचारका वारेमा पनि एकाथरी डा भटटराईका फयानहरु उनको भन्नासाथ अन्धसमर्थन गर्ने अतिमा र उनलाई नरुचाउनेहरु उनको नाम देख्नासाथ बुर्जुवा, गैर माक्र्सवादी, गैर क्रान्तिकारी वा क्रान्तिवाट भाग्न खोजेको जस्ता लान्छना लगाउने गरेको अर्को अतिमा उभिएको पाईन्छ । तथ्यवाट सत्यको खोजी गर्ने भन्दा पनि सत्यवाट तथ्यको खोजी गर्ने वानी परेको समाजकालागि यो प्रवृत्ति निकै घातक देखिएको छ । तसर्थ तथ्यका आधारमा सत्यको खोजी गर्ने अभियान पनि संचालन गरौ । अन्धसमर्थन वा अन्ध विरोध सहित अनेकन लान्छना लगाउने प्रवृत्तिको पनि अन्त गरौ भन्ने आशयका साथ नया शक्तिको खाचोमा उनी के भन्छन् र यसका वहस कसरी चलेकाछन् भन्ने विषयमा यो लेख केन्द्रित रहेको छ ।  

विचारको आधारः

पहिलो आधार विश्वदृष्टिकोणलाई मान्दै दर्शनको क्षेत्रमा मुल रुपमा उदारवाद र समाजवाद दुई ध्रुव रहेका र उदारवाद सम्पुर्ण रुपमा व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको मात्रै वकालत गर्दै समाजको भूमिकालाई विल्कुल वेवास्ता गरेको कारण यो अन्ध व्यक्तिवादी भएको र समाजवाद व्यक्तिको भुमिकालाई वेवास्ता गर्दै सामाजलाई नै अन्तिम सत्य ठान्दै गरेको कारणले दुवैले श्रेष्ठता हासिल गर्न पनि नसकेका र समाजका अन्तरविरोधलाई समाधान गर्न असफल भएको निष्कर्ष निकाल्दै डा भटटराई उदारवादले आत्मसात गरेको व्यक्तिको भूमिकालाई समाजवादमा यथोचित स्थान दिदै समाजवादले भोग्न परेका असफलतालाई सच्याउन सकिने र सफलता हासिल गर्न सकिने तर्क अगाडि सारेकाछन् । जो २० औ शताव्दीमा भएको माक्र्सवादको प्रयोगका असफलताहरुवाट सिक्दै र नेपाली धर्तिमा प्रयोग गर्न सकिने समाजवादी व्यवस्थाको थालनी माक्र्सवादको विकासमा नया आयाम हुन सक्दछ ।

दोश्रो आधार नेपाली समाजको चरित्रमा आएको वदलावलाई उजागर गर्दै राजतन्त्रको अन्त र गणतन्त्रको स्थापना एकात्मक राज्यको अन्त र संघीयताको आत्मसातीकरण,हिन्दु अधिराज्यको स्थानमा धर्मनिरपेक्षता र वहिस्करणका ठाउमा समावेशीकरणको अवस्थाले नेपाली समाज अव परम्परागत रुपमा भनिदै आएको अर्ध सामन्ती रहेन वरु पुजीवादमा प्रवेश गरयो । वदलिएको समाज अनुकुल पार्टीहरु आफु वदलिने, क्रान्तिका रणनीति र कार्यनीति वदल्ने र आफनो कार्य शैली वदल्ने अनिवार्य जस्तै वन्न पुग्दछ भन्ने तथ्यलाई आत्मसात गर्दै जान पर्ने तथ्य अघि सारेका छन् । जनवादी क्रान्तिकानिम्ति तयार पारेका पार्टी संगठन रणनीति र कार्यनीति समाजवादी क्रान्तिकालागि पनि जस्ताको तस्तै वा सामान्य टालेटुले परिवर्तनले विकसित समाजको आवश्यकतालाई पुरा गर्न सक्दैन त्यसैले पार्टी पुनर्निर्माण र पुनर्गठनकै खाचो पर्दछ भन्ने यो विषय नेपाली राजनीतिमा यति वेलाको नया शष्लेषण हुन सक्दछ । 

तेश्रो आधारका रुपमा वदलिएको समाजलाई विश्वदृष्टिकोणमै विकास गरी माक्र्सवादकै विकास गरी आजसम्मको ध्वस प्रधान राजनैतिक कार्यदिशामा परिवर्तन ल्याई निर्माणको कार्यदिशा विकास गर्न जरुरी भएको तथ्य अघि सारेका छन् । जो आजको वर्ग विश्लेषण विना संभव हुदैन ।

नया विचार,नया विकल्पः

उपरोक्त तिन आधारलाई आत्मसात गर्ने पहिलो हकदार नेपाली समाजलाई हतियारवद्ध र शान्तिपुर्ण जनयुद्ध र जनअन्दोलन विभिन्न माध्यमहरुद्धारा परिवर्तनको यो हदसम्म ल्याई पुरयाउने नेता र पार्टी नै रहन्छन् । उनीहरुले यो वदलिएको परिवेशलाई आत्मसात गर्ने र तदनुकुल आफु र पार्टीलाई रुपान्तर गर्ने र तदनुकुल क्रान्तिका रणनीति र कार्यनीतिको विकास गर्ने र नेपाली समाजमा रहेका अन्तरविरोधहरुलाई हल गर्ने कुरालाई ईतिहासले सुम्पेको जिम्ेमेवारीकै रुपमा लिन जरुरी छ । तसर्थ नया शक्ति त्यही शिरावाट जन्माउन पर्छ । यसो गर्न सकिएन भने समयले सन्दर्भले विकल्प खोज्छ । त्यो नया शक्ति जो कोही पनि हुन सक्छ भन्ने सचेतता उनको विचारमा अभिव्यक्त भएको छ ।

वहसका सकारात्मक पक्षः

नया शक्तिको खाचो मार्फत नया विचारको सम्पे्रशण सहितको वहसले लामो समयदेखि नेपाली राजनीतिमा वन्ध्याकरण जस्तै भएको वा आवश्यक नठानिएको वा दैनन्दिनको राजनीति नै विचार भएको ठानिएको अवस्थामा विचारको वहसले आकार लिएको छ । यसका साथै विचार,राजनीति, संगठन र आन्दोलनमा आएको गतिमन्दता अकर्मण्यता र दिशा विहिनता वा गोलचक्करवादवाट मुक्ति दिलाउने नया खुराकका रुपमा यसले काम गरेको छ । यस खालको वहसले सवै राजनैतिक दलहरुलाई जिम्मेवारी वोधको आभास पनि गराएको छ भने नेता र कार्यकर्ता जनता र नेता जनता र पार्टी वीचको सम्वन्ध नोकरशाही र औपचारिक वन्दै विघटनको संघारमा पुग्नै आटेको राजनैतिक पार्टी संगठन र आन्दोलनलाई नया उर्जा दिने काम पनि गरेको छ । यो वहसले सकारात्मक निष्कर्ष पहिल्याउन सक्दा नेपाली समाजले प्राप्त गरेका ऐतिहासिक उपलव्धीहरुलाई विगतका झै गुम्न नदिन र तिनलाई संस्थगत गर्दै नेपाली समाजको रुपान्तरणमा महत्वपुर्ण भूमिका नै निर्वाह गर्ने विश्वास पैदा भएको छ ।

वहसका नकारात्मक पक्षः

नेपाली समाज मुलत सामन्तवादी भएका कारणले विचारको वहस नया कुराको थालनी हिजो राजा महाराजावाट मात्रै हुन्थ्यो भने आज समाजका ठालुहरुको मात्रै पेवा ठानिएको छ । विषय वस्तु के हो भन्ने तिर भन्दा पनि कसले भन्नेतिर नै वढी आदत वनाईएको छ । यसका कारणले डा भटटराईले पेश गरेको नया विचार पनि कहि न कहि यो कारणले पनि नकारात्मक टिप्पणीको कारण भएको छ । डा भटटराई ख्यातिप्राप्त विद्धान हुनाका नाताले उनलाई वुर्जुवासंग जोडन,े नया कुरा गर्नासाथ क्रान्तिवाट भाग्न खोजेको आरोप लाग्ने र कम्युनिष्ट पार्टीभित्र जानेमानेको आदत गैरक्रान्तिकारी वा गैरमाक्र्सवादी भनि दिनासाथ मेहनत पनि गर्न नपर्ने प्रतिवाद गर्न पनि नपर्ने सजिलो वाटो रोज्ने गरेका कारणले पनि नकारात्मक वहसले खासगरी पार्टीभित्रको एउटा सानो तप्कामा परम्परा जस्तै वन्ने गरी ठाउ पाएकै छ । यसो भनिरहदा आफैलाई कार्ल माक्र्स ठान्ने र आफैसंग माक्र्सवाद नाप्ने छडि रहेको भ्रममा रहने गल्ती गर्दै हल्का र तल्ला टिप्पणीहरु पनि हुने गरेकाछन् । माओवादी पार्टी भित्रैको कुरा गर्दा आलोक प्रवृत्तिको नकारात्मक शिक्षा ताजै छ । जसले मुल नेतृत्वको दलाली गरे पछि अरु प्रति जति अत्याचार गरे पनि छुट पाउने अपेक्षा राख्छ । यो भ्रममा पनि उसले सवै सिमाना र मान्यतालाई कुल्चदै नकारात्मक टिप्पणी गर्छ । यो प्रवृत्ति पनि थोर वहुत यहा देखिएको छ । अर्को प्रवृत्ति जानी वुझीकन ऐतिहासिक रुपमा प्राप्त उपलव्धीलाई विगतमा झै संस्थागत हुनवाट रोक्न प्रतिगामी र प्रतिकृयावादी एवं यथास्थितिवादीहरु समेतले अपनाउने अनेक हतकण्डा मध्य अन्तरध्वसको रणनीति अख्तियार गर्ने, आन्दोलनलाई, नेता कार्यकता र समर्थक सुभचिन्तकहरुलाई विभाजित गरिदिने र आन्दोलन र सोको  उपलव्धी सवै तहस नहस पारिदिने धेय राख्दछ यो खतरा पनि कहि न कहि देखिने गरेको छ र यस सन्दर्भमा पनि अछुतो रहेको छैन । अर्को प्रवृत्ति कांग्रेस र एमालेलाई लोकतान्त्रिक शक्तिको विल्ला भिराउदै उनीहरुको विचको एकतालाई अपरिहार्य ठान्दै वर्ग समन्वयका पक्षपातिहरुले वर्गसंघर्षको चिन्ता गर्दै गोहीको आशु चुहाउदै गरेको टिप्पणीको भ्रममा सच्चा क्रान्तिकारी कहिल्यै परेका छैनन् तसर्थ यो टिप्पणीप्रति कुनै टिप्पणीको खाचो पनि म देख्दिन ।

लिन पर्ने शिक्षाः

विगत ६५ वर्षको राजनैतिक उतार चढाव र आन्दोलन, संघषर्, क्रान्ति र प्रतिक्रान्तिका प्रवृत्तिहरुलाई केलाउदा सहजै पुग्न सकिने निष्कर्ष के हो भने, नेपालीहरु संघर्ष गर्नमा माहिर छन् संघर्षका उपलव्धीलाई जोगाउन सक्दैनन । पटक पटक ती उपलव्धीहरु गुम्ने गरेका छन् । संघर्षमा एकता, संघर्षवाट प्राप्त उपलव्धीलाई संस्थागत गर्ने कुरामा झगडा सडकमा आत्मियता सत्तामा लुछाचुडी आम प्रवृत्ति वनेको छ । सामन्तवादी संस्कारयुक्त समाज भएका नाताले नेता पार्टी सवैमा सामन्तवादी अहम रहेको र त्यही अहंका कारणले यस्तो हुन पुगेको निष्कर्षमा पनि पुग्न कठिन हुदैन । त्यसैले विगतका यी कमजोरीवाट गंभिर पाठ सिक्दै अव फेरि तिनै गल्ती नदोहोरयाउने प्रतिवद्धता गर्न र तदनुकुल आफना सोच चिन्तन र प्रवृत्तिमा विकास गर्न पनि जरुरी भएको छ ।

निष्कर्षमा अवको वाटोः

नेपाली समाजको चरित्रमा आधारभुत रुपमा नै वदलाव आएको छ । सामान्य विकासको नियमका हिसावले पनि विगत साठी वर्षको तुलनामा नेपाली समाज हिजो जस्तो पक्कै छैन । विशिष्ठ हिसावले यो अवधिमा ऐतिहासिक महत्व राख्ने जनयुद्ध देखि संयुक्त जनआन्दोलनसम्म, पंचायत र राजतन्त्रको अन्तदेखि विश्वव्यापी भुमण्डलीकरणले पारेको प्रभावसम्मका समेत कारणले नेपाली समाज सामन्तवादी देखि पुजीवादीसम्म परिवर्तन भएको छ । नेपाली जनताको त्याग,वलिदन र उत्सर्गका गाथाहरुको ऐतिहासिक श्रृखला नै कायम भएको छ । यी सवै तथ्यहरुले नेपाली समाजमा आएको परिवर्तनलाई आत्मसात गर्ने गरी राजनैतिक दलहरुले आफुलाई वदल्न सक्न पर्छ । यसरी वदल्दै गर्दा वदलिएको समाजको विश्लेषण गर्ने र त्यो विश्लेषणको निष्कर्षका आधारमा क्रान्तिका रणनीति र कार्यनीतिको विकास गनर्,े साथै समाज वदल्ने विज्ञान, माक्र्सवाद जो जीवन्त विज्ञान हो भने यसको विकासमा जोड दिने र नेपाली समाजमा लागु गर्ने उत्पिडित राष्ट्रहरुको अन्तरविरोध साम्राज्यवादसंग कै हो भने १९औ र विशौ शताव्दी देखि २१ औ शताव्दीसम्म साम्राज्यवादमा आएको परिवर्तनलाई मिहिन पाराले केलाउने र त्यसवाट निस्केका निष्कर्षका आधारमा आफनो कार्यदिशा विकास गर्ने यतिवेलाको आवश्यकता हो । 

अन्तमा 

२१ औ शताव्दीमा माक्र्सवादको विकास, २१ औ शताव्दीको साम्राज्यवादको चरित्रको विश्लेषण र आजको नेपाली समाजमा भएको वर्गहरुको विकास र विश्लेषण समाजवादी क्रान्तिको रणनीति र कार्यनीति तय गर्नकालागि अपरिहार्य विषय हुन । यसकालागि विचारको वहसमा वन्देज लगाएर हैन विचारको वहसलाई खुला गर्दै सकारात्मक र रचनात्मक हिसावले संचालन गरेर मात्रै संभव छ । विचारको विकासको यो वहसमा सहभागी वनौ । नेपाली समाजको रुपान्तरणमा योगदान गरौं ।

नया ढंगको पार्टी निर्माणको प्रश्नःएक वहस

पार्टी निर्माणको प्रश्न द्धन्तोत्तर मुलुकहरुकालागि निकै पेचिलो वन्ने गरेको छ । खास गरी द्धन्दका वेला युद्धको आवश्यकताका आधारमा पार्टी संगठन, कार्यक्रम, कार्यशैली र अनुशासनका विधिहरुको विकास गरिन्थ्यो । शान्ति कालमा शान्तिको आवश्यकताका आधारमा यसको निर्माण गरिन्छ । युद्धकालको पार्टी संरचना शान्तिकालमा काम लाग्दैन । शान्तिकालको पार्टी शैली र कार्यक्रम युद्धकालकालागि विल्कुल असान्दर्भिक हुन पुग्दछ । त्यसकारण पार्टी संगठनका केही आधारभूत मान्यताहरु हुन्छन । तर ती सार्वभोम हुदैनन । सार्वभौम त वस्तु परिस्थिति हुन पुग्दछ । अर्थात पार्टी संगठन आफैमा साध्य हैनन् लक्ष्य प्राप्त गर्ने साधन मात्र हुन्छ । लक्ष्यमा पुग्नकालािग जस्तो खालको संगठनको जरुरत पर्दछ सोही अनुरुपको संगठन निर्माण गर्न जसले सक्यो उ सफल हुन्छ । जसले त्यसो गर्न सकेन पार्टी संगठनलाई धर्मशास्त्रका रुपमा समातेर वस्ने गरयो उ लक्ष प्राप्तीमा सफल हुदैन । पार्टी पुनर्निमाणको वहस आरम्भ गरेको माओवादी पार्टीका वारेमा वहस गर्न जरुरी भएको छ । यसकालागि निम्न वुदामा सिमित रहेर संक्षिप्त चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ । 

विचार दर्शन र राजनीतिः 

राजनैतिक पार्टीको आधारभूत मान्यता भनेकै विचार दर्शन र राजनीति नै हो । कम्युनिष्ट पार्टीकालागि माक्र्सवाद नै मुख्य हो र माक्र्सवादको सारतत्व भने कै द्धन्दात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवाद हो । दुनियालाई वुझने र वदल्ने मुख्यत वदलने मान्यता नै माक्र्सवादको सार हो । यो दर्शन र यसैका आधारमा तयार भएको वैज्ञानिक र भौतिकवादी विश्व दृष्टिकोण र यिनै विषयलाई समेटने माक्र्सवादी मान्यता यतिवेलाका आधारभूत विषय हुन् । तिव्रतामा विकास भैरहेको नेपाली समाजको अन्तरविरोधको पहिचान गनेै र सोको समाधान पनि गर्ने आजको २१ औ शताव्दीको दाश्रो दशकको माक्र्सवाद नै आजको विचार दर्शन र राजनीति हो । माक्र्सवादलाई गतिशिलतामा वुझने र सोको आधारभुत मान्यताको रक्षा गर्दै सिर्जनशिल प्रयोगका माध्यमवाट विकास गर्न हिम्मत यतिवेलाको सच्चा माक्र्सवादी हुने हो । नाम मालेमावादको राख्ने र गित त्यसकै गाउने तर मालेमावादलाई गिता वा कुरान वा वाईवल सरी धर्मशास्त्रका रुपमा ग्रहण गर्ने वा वस्तुगत परिस्थितका आधारमा हैन आफनो फाईदा वा वेफाईदामा प्रयोग गर्ने तरिकाले सह िकम्युनिष्ट पनि भईदैन र सही कम्युनिष्ट पाटी संचालन गर्न पनि सकिदैन । यो नै आजको चुनौति हो । 

पाटी सदस्यता, प्रवेश र वहिर्गमनः राजनैतिक पार्टीको खास उद्देश्य हासिल गर्नकालागि यसको मुल राजनैतिक उद्देश्य हुन्छ उसको दृष्टिकोण हुन्छ । सो दृष्टिकोण लागु गर्ने परिकल्पना हुन्छ र सो परिकल्पनाको स्पष्ट लक्ष हुन्छ । यो नै सो पार्टी संगठनको आधारभुत मान्यता हो । यो आधारभूत मान्यतामा सहमत हुने व्यक्ति सो पार्टीको सदस्यता प्राप्त गर्दछ पार्टी प्रवेश गर्दछ र सो राजनैतिक आदर्शवाट च्युत हुने मानिस पार्टीवाट निश्कासनमा पर्दछ । हरेक संगठन र पार्टीमा हुने यो आधारभूत मान्यता नै हो । नेपाली सन्दर्भमा कतिपय राजनैतिक दलको सदस्यता लिन केही पुर्व शर्तहरु पालना गरेको हुन पर्ने निश्चित अवधि खास संगठनमा काम गरेको हुन पर्ने पार्टीको मुल्यांकनका आधारमा पार्टी कमिटिको शिफारिसका आधारमा पार्टी सदस्यता दिने व्यवस्था छ भने कतिपय पार्टीको कम्युनिजम प्रति प्रतिवद्ध हुनासाथ पार्टी सदस्य प्राप्त गर्ने प्राव्धान पनि छ र विस्तारै यो मान्यतामा ह्स आउदै गर्दा जो सुकै व्यक्ति जुनसुकै पार्टीमा पनि सिद्धान्त आदर्श वा मान्यताका आधारमा हैन काम व्यवहारका आधारमा पनि हैन नेतालाई मन परे वा नपरेका आधारमा तुरुन्तै जुनसुकै पार्टीको पनि सदस्य हुन सकने र जुनसुकै पदमा पनि जतिवेला पनि जान सक्ने व्यवस्था विधानमा भए पनि वा नभए पनि व्यवहारमा देखिने गरेको छ त्यो पार्टी पार्टी नभएर भिड जम्मा गर्ने साधन वन्ने गर्दछन् । त्यसैले नया ढंगको पार्टी निर्माणको सन्दर्भमा चर्चा गर्दा पार्टीको राजनैतिक उद्देश्यप्रति प्रतिवद्ध र आवश्यक शर्तहरु पुरा गरे पछि मात्रै पार्टी प्रवेश गर्ने र शर्तहरु उलंघन हुदासाथ पार्टीवाट निश्कासन गर्ने व्यवस्था विधानमा हुन जरुरी छ भने विधान व्यवहारमा लागु गर्न पनि जरुरी छ ।

संगठनात्मक संरचनाः

संसारभरीका राजनैतिक पार्टीहरु आफना खास उद्देश्यकालागि स्थापित भएका हुन्छन् । ती उद्देश्य प्राप्ती गर्ने खास संगठनात्मक संरचना उद्देश्य अनुसार नै भिन्न भिन्न निर्माण गरेका हुन्छन् । त्यसैले राजनैतिक उद्देश्य हासिल गर्ने साधनका रुपमा संगठनात्मक संरचनाको मेल खान जरुरी छ । यसो गर्दा ती संगठनहरु आधार वलियो भएको, जनतामा आधारित, जनअनुमोदित र जनता आफैले निर्माण गरेको हुन जरुरी छ । यसो हुदा छाता आकारको हैन पिरामिड आकारको पार्टी संगठन निर्माण गर्न जरुरी छ । साथै माथि निर्देशित हैन तल आधारित संगठन भए मात्रै लक्ष हासिल गर्न संभव हुनेछ । यसका साथै यो युग समावेशी लोकतन्त्रको युग हो संघीयता र गणतन्त्रको पनि युग हो । राज्यका हरेक संरचना संघीय हुन पर्छ भनेर माग गर्ने पार्टी संरचना आफै संघीय हुन सक्ने हो भने लक्ष हासिल गर्न सकिन्न । त्यसैले नया ढंगको पार्टी निर्माणको यो सन्दर्भमा प्रचलनमा रहेको पार्टी संरचनाको पुनर्गठन गर्दै गर्दा गणतन्त्र संघीयता धर्मनिरपेक्षता र समावेशी लोकतन्त्रलाई आफनो मिशन वनाउन सक्न पर्दछ ।

निर्णय प्रकृयाः

पार्टी संगठनमा जे उद्देश्य हासिल गर्ने हो तदनुकुलको संगठन निर्माण गर्न जति जरुरी छ त्यति नै निर्णय प्रकृया जनआधारित हुन जरुरी छ । पार्टीको निर्णय प्रकृयामा आम कार्यकर्ताको सहभागिताको स्तर र अवस्थाले सो निर्णय कार्यान्वयन हुने वा नहुने कुराको निर्धारण गर्दछ । ठीक त्यसै गरी जनताको अधिकांश हिस्सा निर्णय प्रकृयामा सहभागि हुने र नहुने कुराले पार्टी निर्णयलाई आत्मसात गर्ने वा नगर्ने कुराको पनि निर्धारण गर्ने गर्दछन् । द्धन्द पछिका मुलुकहरुमा पार्टी र कार्यकर्ता र जनताका विचमा एकाकार हुन सक्नेहरुले सफलता र नसक्ने हरुले असफलता हात पारेका छन् । त्यसैले आजभोलि राजनैतिक पार्टीको निर्णयमा मात्रै हैन नीति निर्माणमा नै जनताको सहभागिता खोज्ने र जनसहभागिताका आधारमा मात्रै पार्टी गठन गर्ने पार्टीका राजनैतिक लक्षहरु समेत निर्धारण गर्ने कार्यको आरम्भ भएको छ र तिनले सफलता हासिल गर्ने संकेत हरु पनि देखिएका छन् । त्यसैले पार्टी नीति निर्माणमा र पार्टीको निर्णय प्रकृयामा र निर्णयको कार्यान्वयनको प्रकृयामा समेत जनताको कार्यकर्ताको सहभागिता सुनिश्चित गरेर मात्रै नया ढंगको पार्टी निर्माण गरियो भन्न सकिन्छ ।

नेतृत्वको चयन प्रकृयाः

नेतृत्व आम मतदातावाट निर्वाचन गरेर, नेताहरुको खास तहवाट मनोनयन गरेर वा खास खास व्यक्ति मध्यवाट छनोट गरेर पनि निर्माण गर्ने प्रचलन हरु छन् । आन्तरिक लोकतन्त्रको अभ्यास काफी मात्रमा भएका पार्टीहरुमा नेतृत्वको छनोट सर्वाधिक लोकतान्त्रिक विधि निर्वाचनका सवै मान्यताहरु परिपुर्ति गरे पछि चुन्ने चुनिने अधिकारको प्रत्याभुति गरेर निर्वाचनको प्रकृयावाट गरिन्छ । कतिपय पार्टीहरुमा खास व्यक्तिको नेताको वा समुहको चाहनाका आधारमा निर्वाचनको विधिको उपयोग गरी वा नगरी छनोट वा मनोनयनको विधिवाट नेतृतवको चयन हुने गरेको पनि पाईन्छ । जति वृहत लोकतान्त्रिक अभ्यासका माध्यमवाट नेतृतवको छनोट भयो चयन भएको नेतृत्वको प्राधिकार पनि त्यही मात्रामा विस्तार हुने र आम जनता र कार्यकर्ताको पनि स्वीकार्य हुने अवस्था देखिन्छ । व्यापक लोकतान्त्रिक विधिको प्रयोग नगरिएको अवस्थामा नेतृत्वको प्राधिकारमा कटौति, आशंका र अस्वीकार्यताको हदका साथै निर्णय कार्यान्वयनमा समेत सोको प्रभाव सोझै पर्ने गर्दछ । तसर्थ अवको सन्दर्भमा नया ढंगको पार्टी निर्माणको प्रकृयामा सहभागी हुदै गर्दा राजनैतिक दलहरु व्यापक लोकतान्त्रिक अभ्यास गर्न चुक्न हुदैन । यसको मतलव वुर्जुवाहरुले विकास गरेको चुनाव पद्दति मात्रै अवलम्वन गर्नु पर्याप्त छैन त्यो भन्दा माथि उठेर र विकास गरेर अर्थात जनवादी चुनावी मान्यताको विकास गरेर व्यापक लोकतान्त्रिक विधिको प्रयोग मार्फत निर्वाचित नेतृत्व मात्रै सफल हुने अवस्था आउछ । पार्टी पुननिर्माण वा नया ढंगको पार्टी निर्माणको सन्दर्भमा यो सर्वाधिक महत्वको विषय हुनेछ ।

पारदर्शिताः

राजनैतिक पार्टीहरु सर्वाधिक भ्रष्ट संस्थाका रुपमा गनिएका छन् । यस्तो अवस्थामा अख्तियारको चाकरी गरेर मुद्दा लाग्नवाट वच्ने वा अदालतमा न्यायधिशलाई मुठीमा राखेर सफाई लिने प्रयत्न तर्फ लाग्न भन्दा आफैले आफैलाई जनता, कार्यकर्ता र नेताहरुका सामु पारदर्शी वनउनु सर्वोत्तम उपाय हुनेछ । सवैभन्दा अपारदर्शी जीवन भोग्ने पार्टी नेता र कार्यकर्ता सर्वाधिक एैयाशी जीवन जिउनेहरु पनि उनै सर्वाधिक सम्पत्ति आर्जन गर्नेहरु पनि तिनै तर तिनको न जागिर छ न पेन्सन छ न पेशा व्यवसाय छ तर जीवनस्तर उस्केको  उस्केई छ यस्तो अवस्थावाट मुक्त हुनै पर्छ । वैधानिक आम्दानी विनाको जीवन अवैधानिक करार गर्न सक्न पर्छ । त्यस खालको पार्टी संगठनले मात्रै जनताको विश्वास पैदा गर्दछ । तसर्थ पार्टी पुननिर्माणको सन्दर्भमा हरेक राजनैतिक पार्टीको लेखा परिक्षण मात्रै हैन सामाजिक र सार्वजनिक परिक्षण समेत गर्न जरुरी छ । सार्वजनिक र राजनैतिक परिक्षणको माध्यमवाट खरो उत्रेको राजनैतिक दल लेखापरिक्षणको प्रतिवेदनवाट पनि सफा र पारदर्शी देखिन जरुरी छ । 

अनुशासनः

अनुशासन अनावश्यक झण्झट वा वन्धन हैन । यो त लक्ष हासिल गर्ने साधन हो । वलियो सेनाले लडाई जित्छ कि अनुशासित सेनाले भन्ने विवाद हुदा अनुशासित सेनाले नै अन्तिम लडाई जित्छ भन्ने निष्कर्ष निकालिएको थियो । र तथ्यहरुले पनि त्यसैलाई पुष्टि गरेको पाईन्छ । त्यसैले वलवान पार्टीले भन्दा अनुशासित पार्टीले जनताको मन जित्न सक्छ र आफना प्रतिद्धन्दीहरुलाई पछार्न सक्छ र अन्तमा आफनो लक्षमा पुग्ने सफलता पनि हासिल गर्न सक्दछ । त्यसैले पार्टी पुनर्गठनको यो अभियानमा अनुशान झण्झटिलो विषय नभएर लक्ष हासिल गर्ने वल पो हो भन्ने पुष्टि हुन पुग्दछ । के गर्ने र के नगर्ने अनुशासनका आधारभूत मान्यता हुन यिनको प्रष्ट उल्लेखन र सोको पालना नभएका वखत दण्डको व्यवस्था अनिवार्य र स्पष्ट ढंगले हुन जरुरी छ । दण्ड र पुरस्कारको व्यवस्थ ागर्न नसक्ने पार्टी आजको आवश्यकता पुरा गर्ने पार्टी हुनै सक्दैन भन्ने मान्यतालाई आत्मसा तगर्न जरुरी छ ।

निष्कर्ष र सुझावः

तर विडम्वना के छ भने आजसम्मका कम्युनिष्ट पार्टीहरु लगायत सवै पार्टीहरु संघर्षकालागि गठन भएका आन्दोलन गर्न सक्षम पनि भएका, युद्ध र प्रेममा सवै कुरा जायज हुन्छ(भ्खभचथतजष्लन ष्क ाबचभ ष्ल ीयखभ बलम ध्बच) भनेर स्वीकार गरिएको सन्दर्भमा जे गरे पनि आन्दोलन हुन परयो वाकी सवै कुरा माफ, भन्ने आदतको विकास भएको सन्दर्भमा माथि उल्लेखित आधारभूत मान्यता भेटाउन मुश्किल पर्दछ । यसका वावजुद पनि राणा शासन राजाको शासन र पंचायती शासन सवै समाप्त भएकै हुन । त्यतिवेलासम्म यी सवै दोषहरु माफ भएका पनि हुन । तर अव आर्थिक सम्वृद्धिकालागि संघर्ष गर्नुछ । अव संस्कार निर्माणका लागि संघर्ष गर्नुछ । अव ध्वस हैन निर्माणकालागि संघर्ष गर्नु छ । अव हिजोको मानसिकताको परिवर्तनकालागि लडनुछ । त्यसैले सवैभन्दा पहिला आफैमा रहेका र आफै संग रहेकाहरुमा रहेका खरावीका विरुद्ध लडन तयार हुन पर्दछ । त्यसकालागि पार्टी संगठन नीति र विधानवाट चल्ने, लोकतान्त्रिक, पारदर्शी र अनुशासित संयन्त्रका रुपमा विकास गर्न जरुरी छ । तव मात्रै वाकी कार्यभार पुरा गर्न सकिन्छ । त्यसैले पार्टी पुननिर्माण वा नया ढंगको पार्टी निर्माणको वहसमा रहेको माओवादी जस्ता पार्टीले यी विषयमा गंभिर र निर्मम भएर समिक्षा गर्न जरुरी छ । अरुका विरुद्धमा भन्दा आफैप्रति निर्मम भएर मात्रै नया ढंगको पार्टी निर्माण गर्न वा पार्टी पुननिर्माणको अभियानको नेतृत्व गर्न सकिन्छ भन्ने कुरामा विश्वस्त हुन जरुरी छ ।

राजनीतिक गोलचक्कर पार गर्न नया शक्तिको अपरिहार्यता

विषय प्रवेशः 

नेपाली राजनीति यतिवेला २१ औ शताव्दीको दाश्रो दशकमा छ । आधुनिक लोकतन्त्रको आरम्भ भएको भनिएको २००७ सालदेखि यता करिव पाच दर्जनभन्दा वढी वसन्त पनि पार गरेर प्रौढता हासिल पनि गरिसकेको छ । एकाध वर्ष अघि सम्म दलिय राजनीतिको थालनीकर्ता र राजनैतिक दलका संस्थापकहरु समेत यिनै पार्टीमा सक्रिय राजनीतिमा नै भएको अवस्था थियो । संस्थापकहरुकै जीवन कालमा नेपाली राजनीतिले राणा शासन विरुद्धको संघर्ष र राणा शासनको अन्त,राजतन्त्रसंगको शक्ति संघर्ष र निरंकुशताको अभ्यास, निर्दलीय पंचायती निरंकुशताका विरुद्धको निर्णायक संघर्ष र वहुदलिय राजतन्त्रको अभ्यास जनयुद्धको थालनी र एकैचोटी संघीयता गणतन्त्र धर्मनिरपेक्षता र समावेशी लोकतन्त्र पप्त गरेको अवस्था हो । ६० वर्षको यो अन्तरालमा यतिका परिघटना सायद एउटा राष्ट्रकालागि अनौठो नै मान्न सकिन्छ । तर फेरि अहिले नेपाली राजनीति २००७ देखि १६ साल सम्मको र २०४६ देखि २०५२ ५६को अवस्था तिर फर्किएको आभाष हुने गरेको छ । पार्टीहरु नजन्मदै फुटको विउ रोपेको उदाहरण त प्रष्टै छ ।सडकमा संघर्षमा मिल्न सक्ने सत्तामा मिल्न नसक्ने अनपेक्षित परिघटना पनि नेपाली राजनीतिमा र राजनैतिक दलहरुमा देखिने गरेको छ ।

यतिवेला नेपाली राजनीति एकतातिरवाट हेर्दा २००७ पछिको जस्तो र अर्कोतिरवाट हेर्दा २०४८ पछिको जस्तो अवस्थामा पुगेको छ । अर्थात चरम अस्थिर तरल र संक्रमणको पनि पराकाष्ठमा पुगेको अवस्था छ र विकासको गतिका हिसावले हेर्दा संस्कार संस्कृति र मुल्य मान्यताका हिसावले केही परिघटनाहरु भने पछि फर्केको अवस्था पनि छ । केवल त्यतिवेला राजतन्त्र थियो अहिले गणतन्त्र छ । फरक यत्ति मात्रै होला ।

संकटमा संविधानसभाः

२०४८ सालमा कांग्रेस पहिलो पार्टी थियो एमाले दाश्रो र जनमोर्चा तेश्रो थिए । २०४७ सालमा कांग्रेस र वाममोर्चा मिलेर संविधान वनाएका कारणले उनीहरु पहिलो र दोश्रो थिए यतिवेला माओवादी र मधेशवादीले संविधान वनाउने अवसर छोप्न नसकेका कारणले फेरि २२ वर्ष पछि पनि पार्टीहरुको मर्यादाक्रम त्यस्तै छ । त्यतिवेला फुटने क्रम पनि त्यही थियो त्यसै क्रमसंगै पार्टीहरु फुटेका थिए । त्यसको परिणामस्वरुप राजनीति राजतन्त्रको हातमा पुगेको थियो । कतै फेरि कांग्रेस र एमालेको हातवाट नेपालको राजनीति अरु कसैको हातमा नपरोस भनेर चिन्ता नगर्ने हो भने हामीले गरीखादैनौ । तत्कालिन अवस्थामा  मुलुक जनयुद्धको घोषणा संगै युद्धको भुमरीमा थियो । दश वर्षको अथक संघषर्, युद्ध, मर वा गर को स्थिति पार गर्दै र पन्ध्रहजार भन्दा वढीको शहादत, थुप्रै वेपत्ता, घाईते र अपांग संगै गणतन्त्र प्राप्त भयो । यसका साथमा संघीयता, धर्मनिरपेक्षता, समावेशीता जस्ता महत्वपुर्ण उपलव्धीहरु पनि भएका छन् । तर तिनको संविधानसभावाट वन्ने संविधानमा संस्थागत हुन वांकी नै छ । तर राजनीति फेरि एक पटक ४८ सालकै अवस्थामा फर्केको छ । त्यतिवेला कांग्रेस ठुलो पार्टीले पार्टी फुटको अगुवाई गरेको थियो एमाले दाश्रो थियो दाश्रो फुटाई उसकै थियो । जनमोर्चा तेश्रो थियो तेश्रो क्रममा फुटने धर्म उसले पनि निर्वाह गरेको थियो । आज २२ वर्ष पछि फर्केर हेर्दा पार्टीहरु त्यही पुरानो र जाने माने कै वाटो अवलम्वन गर्ने दिशामा उद्धत देखिन्छन् । २०४८ सालको पार्टी फुटको परिणाम सकारात्मक निस्केन भन्ने निष्कर्ष निकाल्न सके पार्टीहरुले भने मात्रै पार्टीहरु रुपान्तरणको वाटो समात्लान या नया शक्तिको अपरिहार्यतालाई स्वीकार गर्लान यो नै आजको यथार्थ हो । 

२००७ देखि १४ सम्मको विवाद संविधानसभाको निर्वाचन घोषणा गरेर पनि गर्न असफल भै अन्तत अदालतको दुरुपयोग गरेर संविधानसभाको सटटा संसदको निर्वाचनमा मुलुकलाई हेल्ने काम भएको थियो । भने आज ठीक ६० वर्ष पछि निर्वाचित संविधानसभालाई संविधान दिन असफल सिद्ध गर्दै संविधानसभाको हैन अव ससदको निर्वाचनमा लैजाने हर्कत करिव करिव अदालतकै सहारामा भएको थियो । हुदाखादाको संविधानसभावाटै केही सम्झौता गरेर भए पनि संविधान दिएर संविधानसभा सफल पार्न त दलहरु र प्रमुख नेताहरुले सकेनन् तथापि तत्कालिन सरकारको नेतृत्व र दलहरुको कमसेकम वुद्धिमत्ताका कारण संविधानसभाको विकल्प संविधानसभा नै भन्ने सम्मको झिनो भए पनि सकारात्मक निष्कर्षमा पुग्दै त्यो कडि टुटन नदिएको अवस्था सम्म अहिले छ भन्न सकिन्छ । किनकि आज पनि हाम्रा सामु जननिर्वाचित संविधानसभा छ । तर नेपालमा संविधानसभा राजनीति असफल पार्न जानी वा नजानी प्रतिगामी याथास्थितिवादी र क्रान्तिकारी सवै एक जुट हुने गरेको ईतिहास हिजो रचिएको थियो । आज पनि त्यसवाट क्रान्तिकारी दावा गर्ने दलहरु माथि उठलान् भन्नेमा ढुक्क हुन सकिने अवस्थामा छैन । फेरि पनि संविधानसभावाट संविधान नवन्ने र यो तुहिने र नेपालमा संविधानसभा राजनीति संभव छैन भन्दै गर्दा संवैधानिक राजनीतिको स्थान छैन भन्ने पुष्टि गर्ने कोशिश हुदैछ । यसवाट सचेत रहनु सचेत नागरिकको आधारभूत कर्तव्य वन्न पुगेको छ । 

संकटमा दलहरुः

मथि नै चर्चा गरियो कि नेपालका दलहरु कांग्रेस वा कम्युनिष्ट वा पंच वा पुर्व पन्च वा मधेशी वा जनजाति कसैको पनि यस्तो अनुभव छैन जो जोश जागर र एउटै मर्म र भावनाकासाथ ओतप्रोत भएर पार्टी गठन गरेको होस । पार्टी गठन गर्दा कै वखत फुटको विउ रोपेर र कसैको प्रतिकृयाकानिम्ति वनेका पार्टीहरु कालान्तरमा फुटेरै देखाएका छन् । जुटेका पनि छन् पार्टीहरु तर संघर्षको वेला जुटेका होलान । सत्तामा पुगेका वेला, खान पिन र सत्ता स्वार्थका कारणले नै मुलत पार्टीहरु फुटेकै छन् । त्यही शिलशिला यतिवेला पनि नदोहोरिएला भन्न सकिदैन । पुष्पलाल कार्यकारी सचिव रहेर गठन भएको नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस डिल्ली रमण र विपिको विवादका कारण विभाजित हुदा वाम र काग धारमा विभाजित भयो । भने पुष्पलालले कम्युनिष्ट पार्टी निर्माण गर्दा माक्र्सवादी अध्ययन समुहका मानिसलाई नसमेटेको आरोपमा हलवाईहरुले लाल कम्युनिष्ट पार्टी खोले । जसको अस्तित्व २०१७ साल सम्म रहयो । गठन पश्चात नै विपिको कांग्रेस पार्टी र पुष्पलालको कम्युनिष्ट पाटी दुवै केही दर्जन पार्टीहरुमा विभाजित हुन पुगेको साचो हो । पार्टी विभाजन नेपाली समाजको रुपान्तरण क्रान्ति र परिवर्तनका ऐजेण्डामा भन्दा व्यक्तिगत टकराव,सत्ता स्वार्थ र चरम आशंका र महत्वकांक्षाले काम गरेको छ । त्यो क्रम रोकिएको छैन । घटेको पनि छैन । वरु ६० वर्ष वुढा पार्टीहरु झैे फुटको प्रकृयाले पनि त्यतिकै अनुभव हासिल गरेको छ । दलहरु फेरि पनि फुटको संघारमा छन् । यो फुटलाई जोगाउन सक्ने र नसक्नेको आधारमा पार्टीहरुको र नेतृत्वको कुशलता नापिने, जाचिने अवस्थामा आई परेको छ ।

साठी वर्षको संश्लेषणः

आजसम्मको राजनैतिक दलहरुको संश्लेषण भनेको नै पटक पटक गुम्दै प्राप्त हुदै गरेको आफनो हातको संविधानसभालाई सफल पार्न दल र तिनका नेताहरु सक्छन् कि सक्दैनन र गठन हुदै फुटको विउ रोपेर आएका दलहरु पटक पटक त फुटेकै छन् तर ऐतिहासिक संविधानसभालाई सफल पार्ने यो ईतिहासकै महत्वको क्षणमा दलहरु फुटनवाट जोगिन र एकापसमा एकजुट हुन सक्छन् कि सक्दैनन् भन्ने गंभिर चुनौतिका सामुन्नेमा छन् । राजनीति पार्टीहरुलाई फुटवाट जोगाउन सक्दा र संविधानसभालाई सफल वनाउन सक्दा नेपाली राजनीतिको यो पुस्ता यी दल र यो नेतृत्व एकमुष्ट रुपमा सफल भएको ठहरिनेछ र त्यसो गर्न नसक्दा यो पुस्ता आफु त असफल हुने छदैछ भावी पुस्तालाई पनि असफलताको रिणको भारी वोकाएर जानेछ । आजको राजनीतिको चुनौति यही नै हो । 

अचुक उपाय नया शक्तिः

संविधानसभा सफल पार्ने र दलहरुको संकटवाट मुक्ति पाउने दुवै उपाय पुरानै ढर्रा, पुरानै तौर तरिका र पुरानै आचार व्यवहार, विचार र सिद्धान्तवाट संभव छैन । समाज वदलिएको छ । राजनीति वदलिएको छ । विश्व वदलिएको छ । जनताको चेतना वदलिएको छ । वदलिएको यो घडीमा आफु वदलिन तयार नहुने पुरानै तरिकाले लैजाने ढिपी कस्ने वदलिनै परे आफु हैन अर्को मात्रै वदलियोस भन्ने तरिकाले त झन हुनेवाला नै छैन । त्यसैले वदलिएको समाज राजनीति र वर्ग चरित्र समेतको विहंगम विश्लेषण गरी तदनुकुलको नया विचार, नया पार्टी संगठन र नया कार्यशैली अवलम्वन गर्ने, नया प्रतिवद्धता सहितको नया शक्ति नै आजको आवश्यकता हो । कांग्रेस, एमाल,े माओवादी, राप्रपा र मधेशवादी दलहरु लगायतका सवै दलभित्र रहेका विवाद र वहसका स्तर र औकात हेर्दा विना कुनै अपवाद अहिलेको चुनौति सामना गर्न यतिकै र अहिलेकै तागतले कुनै पार्टीले पनि सक्दैनन भन्ने कुरा दोहोरयाईरहन पर्दैन । त्यसैले फेरि एकपटक आट गरौ राजनीतिमा देखिएको गोलचक्करवाट मुक्तिको उपायका रुपमा नया शक्तिको निर्माणको अभियानमा जुटौ यही नै यतिवेलाको सच्चा लोकतन्त्रवादी र सच्चा क्रान्तिकारी र सच्चा राष्ट्रवादी सवै होईन्छ । देश र जनताको मुक्तिको मार्गचित्र पनि कोरिन्छ । अन्यथा पुनरमुसिको भवः वाहेक अर्को विकल्प छैन । 

Maoist